به تصریح همه شاهدان داخلی و خارجی، انقلاب اسلامی، انقلابی برخاسته و منبعث از ملت ایران بود که به رهبری امام خمینی(ره) به سرعت و در فرصت کوتاهی شکل گرفت. این انقلاب که خصیصه مهم آن، اسلامی بودن است، مقدمه ای برای تحولات بنیادین در نحوه فکر و رفتار افراد جامعه ایران بود.شاید به دلیل همین سرعت در شکل گیری انقلاب اسلامی، بسیاری از مسائل اسلامی، چه در نظر و چه در عمل فرصت بسط و گسترش نیافت.
بعد از انقلاب اسلامی، یکی از تفاوت های حکومت اسلامی با وضعیت پیشین، در« مساله زن و جایگاه زن در جامعه اسلامی» رخ می نمود و همین مساله، حساسیت و دقت عملی و نظری مسائل حوزه زنان را بالا برد.
یکی از مسائلی که می توان گفت جامعه در آن دچار سردگمی و حیرت بود، مسائل مربوط به حوزه زنان بود.سوالاتی مانند اینکه «در دیدگاه اسلام نقش اصلی زن چیست؟» و « با توجه به شکل گیری انقلاب اسلامی حضور اجتماعی او چگونه است؟» یا « چه مشاغلی در دیدگاه اسلام برای زنان مورد تایید است؟» و... مساله و سوال بسیاری از زنان بود.
موضع شهید دیالمه
شهید دیالمه که حقیقتا غیرت دینی[1] در او موج می زد، دغدغه مسائل فراروی جامعه اسلامی را داشت. او به طور جدی نگران تبیین دین در بعد نظر و عمل بود ، در منظومه فکری شهید دیالمه ، موضوع زنان و شرح چگونگی نقش زن مسلمان در جامعه اسلامی حائز اهمیت و دارای جایگاه خاصی است.
در اهمیت همین موضوع بس که از ایشان دو سخنرانی مستقل به نام «خطبه 79 نهج البلاغه» و «موقعیت زن در جامعه اسلامی»[2] به یادگار مانده است . به غیر از این دو سخنرانی، در سخنرانی هایی دیگر در ضمن پاسخ به سوالات مخاطبین[3] بسیاری از زوایای موجود در مساله مربوط به زن و شبهات و اشکالات روز را پاسخ می دهد و ابعاد جدیدتر و کامل تر این مساله را موشکافی می کند.
بررسی دقیق سخنان شهید دیالمه نشان می دهد که دیدگاهشان از ریشه ها و بنیادهای نظری مساله جایگاه زن در اسلام شروع می شود و به تطبیق آن در جامعه و حل اشکالات رفتاری و عملی ختم می شود.
بنابراین شهید ابعاد مختلف مساله زن را بررسی کرده است. حقیقتا دیدگاه او همه جانبه نگر است نه نقطه نگر. مسائلی چون حجاب[4]، الگوی زن مسلمان[5]، بررسی مشاغل گوناگون در مورد زن) مانند دیپلمات[6]، نماینده مجلس[7]، خلبان ، قاضی، حتی تا مرجع تقلید و پیش نماز (، جهاد تهاجمی و تدافعی[8]، نحوه ارتباط با نامحرم، تربیت فرزند و ایجاد نسل مهذب انقلابی، و وظیفه اصلی زن، و ... از نگاه تیز بین شهید دیالمه مخفی نمانده است.
در این باب، امتیاز خاص نظرات شهید دیالمه این است که اولا یک مدل کامل و درون سازگار از نقش زن در جامعه اسلامی را ارائه می دهد و راهکارهای عملیاتی و برونی برای حل مسائل مرتبط به آن را ارائه می دهد. از این رو، با دقت در سخنان شهید، مبانی و روشهای پیاده سازی آن قابل تفکیک است.
ثانیا به نتایج بلند مدت آن چه می گفت توجه داشت. یعنی آن طور نبود که آنچه می گفت، فقط برای جامعه تازه انقلاب کرده آن روز تطبیق کند، بلکه برای امروز ما همچنان مفید و راه گشا است.
شهید دیالمه به عنوان یک دین شناس و دغدغه مند که نگران پیاده شدن اسلام و یا حتی نگران ناقص پیاده شدن آن بود ، ابتدا مسائل مربوط به این حوزه را آسیب شناسی کرده است و سپس به ارائه نظریه خودش پرداخته است.آنچه دیالمه می گفت نظر شخصی اش نبود بلکه تماما برگرفته از متون دینی و اسلامی بود.
1.آسیب شناسی دیدگاه های مطرح آن زمان
پزشک ماهر و حاذق کسی است که ابتدا درد را تشخیص دهد، بعد متناسب با درد داروی لازم را تجویز کند. در سخنان شهید دیالمه، تحلیلهایی از برداشتهای غلط از مسائل حوزه زنان می یابیم که می توان از آن به «آسیب شناسی وضع آن زمان» تعبییر کرد.
شاید برای بسیاری انقلاب اسلامی پایان کارها بود. شهید دیالمه اینگونه نبود. آغاز تلاش ها و دقت های دینی و اسلامی را بعد از انقلاب می دید. اشکالات و آسیب ها را رصد می کرد تا مسیر تحقق اسلام به انحراف کشیده نشود.در زیر به مهمترین محورهای این آسیب شناسی اشاره می شود:
الف) تحقیر زن با ظواهر دینی
اینکه مقام و شخصیت زن واقعا ارزشمند باشد، با این که زن وسیله و بازیچه برای رسیدن به اهداف عده ای باشد، متفاوت است. شهید دیالمه به نادیده گرفتن مقام زن توسط بازیگرهای مذهبی اشاره دارد:
«شايد از ابتداي خلقت انسان تا به امروز هيچ موجودي به اندازۀ زن مورد تحقير و استضعاف قرار نگرفته باشد. در طول تاريخ، زن هميشه به عنوان يك وسيله به كار رفته است. متاسفانه بعد از انقلاب اسلامی هم شكل ديگري از اين مسئله رخ داده است. يعني تفاوتي در زمينه‌هاي ارزشي زن صورت نگرفته است، بلكه فقط شكل مسئله عوض شده است. جرياناتي ايجاد شده که آنها هم زن را به عنوان يك بازيچه و وسيله قرار خواهند داد، با اين تفاوت كه بازيگرهايش فرق كردند. اگر قبلاً بازيگرها غيرمذهبي‌ها بودند، امروز بازيگرها مذهبي‌ها شدند، و الا در ماهيت كلي هيچ تفاوتي صورت نگرفته است»[9]
یکی از این ظواهر دینی، تحقیر زن به وسیله درس خواندن او در محیط مختلط است:
«در هيچ دوره‌اي نبوده كه موجوديت زن بازيچه قرار نگرفته باشد .امروز پوئن‌هايي كه به زنان مي‌دهند و ادعا مي‌كنند كه ما به زنان ارزش و شخصيت مي‌دهيم ، مثلا می گویند در برخورد مستمر زنان و مردان است كه رشد و آگاهي ايجاد ميشود، در حالیکه اسلام از مسئلة اختلاط جلوگیری می کند، اختلاط با مسئلة تكميل و تكمّل با هم فرق مي‌كند، لازمة اينكه مرد و زن مكمّل هم باشند، لازمه‌اش مختلط بودن نيست، اینکه مطرح می شود: «چه اشكالي دارد كه ما برويم در دانشكدة الهيات و الهيات را ياد بگيريم؟ در آنجا كلاس‌هايمان مختلط با هم باشد به دليل اين نيست كه ما مي‌خواهيم با آقايان در يك كلاس بنشينيم بلكه به اين دليل است كه ما مي‌خواهيم الهيات ياد بگيريم»، آیا اين استدلال منطقي است؟ الهيات را مگر نمي‌شود جدا و در محیط غیر مختلط ياد گرفت؟ غير الهيات هم ميشود. اين استدلال ديكته شده از جايي ديگر است ، نظر خود زن نيست، چون او به راحتي مي‌فهمد كه علم و آگاهي و رشد و تعالي را مي‌تواند بدون هيچ‌گونه اختلاط یاد بگيرد ، اتفاقا آنهايي كه اين استدلالها را دیکته می کنند به خاطر اين است كه رشد و آگاهی ايجاد نشود»[10]
یا یکی از زمینه های تحقیر زنان با ظواهر مذهبی مسئلۀ تدافع زن و یادگیری فنون رزمی را در محیط مختلط انجام گیرد و از رسانه پخش شود که در ظاهر کار خوبی است و زن مسلمان باید فراگیرد ولی در واقع با نادیده گرفتن ضوابط اسلامی انجام میشود.[11]
یا به تصویر کشیدن عکس زنان محجبه با اسلحه بر روی مجلات در ظاهر مذهبی و دینی است ولی در واقع آسیبی برای جامعه است:
« روی روزنامه ها و مجلات دیده اید که دائما عکس خانمی که اسلحه ژ-سه به دست دارد، چاپ می شود. شما این مجله را با دو سال قبل مقایسه کنید. فقط اسباب بازی اش عوض شده است!! اگر دیروز فلان ادکلن دستش بود و تبلیغ می کرد امروز ژ-سه دستش است. بعد شما فکر می کنید این ژ- سه ابزار قدرت است؟ شما فکر می کنید ما واقعا تربیت اسلامی پیدا کردیم؟ نه این جور نیست! آن چیزی که در زن ارزش ساز است و در مرد هم مشابه او است، روحیه مبارزه است نه اینکه اسباب بازی اش عوض شود.» [12]
در همین راستا که چهره زن با استفاده از ظواهر مذهبی تحقیر شود، استفاده دکوری از زنان را مذموم و شایسته زنان مسلمان نمی دانست:
« آيا اینکه مي‌خواهيم يك مجموعه‌اي از خانمها نماینده مجلس شوند،به دليل ضرورت وجودي آنها در مجلس است يا حضور آنان به عنوان دكور است؟ دکور یعنی اينكه در مقابل نيروهايي كه در خارج قرار گرفته‌اند تحقير نشويم و آنها ما را مسخره نكنند و در مقابلشان بگوييم مجلس ما مردانه نيست. چند تا زن هم در آن هستند! در صورتی که به اعتقاد من، اگر جامعۀ ما به مرحله‌اي رسيد كه 270 نفر زن( به تعداد وكلاي مجلس) داشتيم كه اين تعداد بر تمام افراد( اعم از زن و مرد) برتري داشته باشند ، قاعدتاً در این صورت، بايد درمجلس فقط زن‌ها نماینده مجلس باشند.»[13]
ب)تعویض جایگاه مرد و زن و توجیه فعالیتهای زن با توسل به رفتار حضرت فاطمه (س)
یکی از دلائلی که عده ای به آن تمسک می کردند این بود : همان طور که حضرت فاطمه (س) یا حضرت زینب (س) به میدان آمده است و سخنرانی کرده است، پس زنان مسلمان ما هم می توانند در حضور عموم سخنرانی کنند. شهید در این باره می گوید:
«جامعه‌اي كه ما در طول مدت زمان امتيازاتي را به افراد داد و بر اساس موازنۀ عادلانه‌اي كه نداشت جاهای مرد و زن را تعويض كرد، در چنین شرایطی مسلم است كه كارايي لازم را از هيچ‌كدام از زن و مرد انتظار نمی رود.
همه زنان را به نحوی از جایگاه خود خارج کردند (به بهانه استقلال اقتصادی و..) .سپس تلاش کردند که موضع زنان مسلمان را به عناوين مختلف، را عوض کنند. مثلا گفتند اسلام مخالفتي با هيچ نوع فعاليت شما ندارد و هيچ ضابطه‌اي هم در اسلام وجود ندارد. مگر نه اينكه فاطمه(س) آمد در مقابل خلیفه اول خطبه خواند ؟چه اشكالي دارد كه شما هم بياييد در (حضور عموم آقایان و خانمها) بايستيد و سخنراني كنيد یازندگينامه بخوانيد؟»[14]
شهید دیالمه این اشکالات را اینگونه پاسخ می دهند که نحوه فعالیت و عملکرد زن در حالت معمولی و اضطرار متفاوت است و نمی توان با تمسک به حالت اضطرار قاعده و حکم کلی داد، رفتار حضرت زهرا (س) در شرایطی بوده که ایشان تنها کسی بودند که می توانستند این وظیفه را انجام دهند:
«حالت بيرون آمدن یک زن متفاوت است و همیشه یکسان نیست. يك زماني هست كه یک خانم، دم كوچه ايستاده با ده نفر حرف مي‌زند، حالت دیگر اینکه يك خانمي، منزلش آتش گرفته در این هنگام از خانه اش بیرون مي‌دَوَد و همسايه‌ها را برای کمک صدا میزند، در این حالت اصلاً و ابداً توجه ندارد که حجاب دارد يا ندارد. آيا می توان ضوابط چنین زنی را به يك ضوابط كلي تسری داد ؟ يعني ميشود چنین حالت این زن را مجوزی براي حجاب نداشتن او در همه شرایط دانست ؟ مسلما نمیتوان این کار را کرد.اینکه فاطمه (س) در شرایطی خاص سخنرانی کرد را نمی توان دلیل و مجوزی برای توجیه فعالیت های اجتماعی زنان دانست..اینکه فاطمه (س) در عموم سخنرانی کردبه این دلیل است که اگر نميتوانست خلافت را بگيرد و مجدداً بر ملاك اوليه‌اش برگرداند، حداقل ميتوانست در تاريخ تثبيت كند كه حق با چه کسی بوده است؟ می توان اثبات کرد که فاطمه(س) كاري را انجام داده كه هيچ‌كس به‌جز او نميتوانست انجام دهد .حال آیا درست است که اين عمل فاطمه (س) به تنهایی و با این شرایط، مبنا و ملاکی براي توجيه همه كارهای زنان مسلمان ما شود؟»[15]
ج) توجیه فعالیتهای اجتماعی زن مثل جهاد تدافعی
یکی از آسیب های فکری جامعه آن روز این بود که بعضا فعالیتهای اجتماعی زن به نحوی توجیه می شد که دیدگاه اسلام و ضوابط اسلامی اش نادیده گرفته می شد. به عنوان مثال به بهانه یادگیری فنون رزمی ضوابط شرعی حاکم بر مساله حجاب به کنار گذاشته می شد:
«آيا امروز يك زن مسلمان در جامعۀ ما موضع دقيق خود را در جمهوري اسلامي ميشناسد؟ یا اینکه عده ای از او به شكل ديگري بهره‌برداري می كنند؟ از نظر اسلام مسئلۀ تدافع که يك زن مسلمان بتواند از خودش دفاع بكند، فنون رزمي را ياد بگيرد، اشكال ندارد. اسلام یادگیری فنون رزمی ميپذيرد، اما با ضوابطش ميپذيرد. اما آيا آن وضع مفتضحي كه در تلويزيون نشان مي‌داد، و آيا اگر بر فرض چنين چيزي در يك پادگاني انجام ميشود اين ضروري است كه در تلويزيون نشان بدهيم؟ و ضروری است در يك جوّ مختلط بايد اين كار انجام بگیرد؟ آقايان آنجا بايستند د تماشا بكنند كه تالي فاسدهاي زیادی به دنبال دارد.»[16]
د)ارزش زن به کار و شغل او نیست
یکی از آسیب های فکری جامعه این بود که گمان می رفت ارزش زن به کار و شغل اجتماعی اوست. آسیبی که هنوز هم جامعه ما دارد:
«بدبختانه به واسطۀ اينكه مي‌ترسيم از اينكه نيروهاي چپ زده و نيروهاي چپ مآب ما رو به تمسخر بگيرند زنان را وارد اشتغال می کنیم. چون فكر مي‌كنيم كه اگر ما نيروي اشتغال به كار بيشتري براي زن ايجاد بكنيم، ارزش بيشتر به او داديم، و حتي نتوانستيم به نيروهايي در داخل جمهوري اسلامي به خانم‌هاي مسلمان اين درك را تفهيم بكنيم كه وارد ميدان كار شدن فقط دليل بر ارزش خلق كردن و ارزشمندبودن نيست،»[17]
و)مشاغل بر عهده با حجاب ها قرار بگیرد
یکی دیگر از آسیب های جامعه این بود که بعد از انقلاب اسلامی، لزوما باید اشتغال به دست زنان با حجاب باشد. مبنای شهید دیالمه در این زمینه این بود که کار باید به کاردان سپرده شود:
«در رژيم قبلي كارها و اشتغال را در اختيار بي‌حجاب‌ها مي‌گذاشتند. گاهي اوقات اين‌طور تصور شده که حالا بعد انقلاب ما در اختيار باحجاب‌ها مي‌گذاريم. در جمهوري اسلامي چنین چيزي نيست! در جمهوري اسلامي ما كارها را در اختيار كاردانش مي‌گذاريم نه در اختيار بي‌حجاب و باحجاب.»[18]
2.دیدگاه شهید دیالمه در ترسیم مقام زن در اسلام
شهید دیالمه به تفصیل به ترسیم چهره واقعی زن می پردازد. باید توجه داشت در جامعه ای که حتی دین دارانش چنین نگاهی به زن دارندو چنین آسیب هایی نسبت به مقام زن وجود دارد، ترسیم این چهره واقعی کار سخت و دشواری بود.
در ابعاد زیر دسته بندی کرد در هر کدام می توان مبنا و روش را استخراج کرد. توجه به مبناها و روش محک ها و معیارهایی را به دست می دهد که اساسا از بروز برخی اشکالات جلوگیری می کند:
الف. توجه به مساله ربوبیت الهی در تفاوت مرد و زن
در دیدگاه شهید دیالمه آنچه قبل از ورود به مباحث دیگر در مورد زنان مسلمان باید توجه شود، چگونگی خلقت خداوند در آفرینش زن و مرد است.بر اساس همین مبنا شهید روشی را هم ارائه می دهد.
مبنا: تفاوت در خلقت مرد و زن مستلزم تفاوت در مسئولیت ها و وظایف و نقش ها مرد و زن است:
« قانون‌گذاري و مسئلة تقدير و مسئلة هدايت بايد از آنِ كسي باشد كه خالقيت از اوست. كسي كه ما را خلق كرده، خود او بايد قانون‌گذار باشد خداوند دقيقاً ضوابط برنامه‌ريزي شده براي انسان را داده است. اين زن است در جامعة اسلامي، اين مرد است در جامعة اسلامي، اين دستورالعمل مال مرد اين دستورالعمل هم مال زن.»
روش: مسئولیت ها و کارها باید متناسب باتفاوت خلقت مرد و زن باشد. زیرا اگر يك بچه را به دست مرد بدهي و بگویی تو بنشين دو ساعت اين را تكان تكانش بده تا بخوابد اين از نيم ساعت كه تجاوز بكند سيم‌پيچ‌هايش مي‌سوزد! چون در کاتولوگ زن این کار است.[19]
شهید دیالمه، خطبه معروف نهج البلاغه درمورد زنان را با استفاده از همین مبنا توضیح می دهند. متفاوت بودن زن و مرد در خلقت و نحوه کار گزاری عقل و احساس در وجود زن و مرد باعث می شود، بسیاری از اشکالات برطرف شود:
«شما ديديد كه وقتي پردۀ معمولي‌شان را مي‌اندازند معمولاً يك پردۀ تور سفيد هم روي آن مي‌اندازند. (پردۀ روتوري و پردۀ زيري كلفت) حال اگر پرده توري را به عنوان پردۀ احساس و پرده‌اي كه كلفت و ضخيم را به عنوان پردۀ عقل فرض كنيم در ساختمان وجودي مرد و زن هر دو پرده وجود دارد. بدون اينكه وجود اين پرده‌ها در اين دو موجود تفاوت داشته باشد. يك زماني شما اين‌طرف ايستاده‌ايد و پرده‌ها را نگاه مي‌كنيد؛ يعني پردۀ كلفت جلوي ديد شماست و پردۀ توري پشت سرش. يعني عقل جلو و احساس در عقب است. شما پردۀ كلفت را خيلي خوب مي‌بينيد در صورتي كه از پردۀ توري فقط سايه‌اي مشاهده مي‌كنيد و دقيقاً نمي‌توانيد اين پرده را ببينيد. حالا اگر از طرف ديگر نگاه كنيد يعني به صورتي كه اين بار جلوي ديد شما ابتدا پردۀ توري كه پردۀ احساس است قرار دارد و اين پرده را دقيق مي‌بينيد اما پردۀ عقل فقط از داخل سوراخ‌هاي پردۀ توري مشاهده ميشود، يعني به صورت كامل ديده نمي‌شود.
اگر شما اين مكانيسم را در وجود مرد و زن پياده كنيد زماني كه شما پردۀ عقل را كامل و پردۀ احساس را به صورت سايه‌اي مشاهده مي‌كنيد، اين مكانيسمِ عملكرد مرد است؛ و در دو نوع خلقت جاي دو پرده عوض شده؛ يعني يك بار پردۀ احساس روي پردۀ عقل را پوشانده (زن) و يك بار پردۀ عقل روي پردۀ احساس را پوشانده (مرد) ولي در عين حال هر دو اين ضوابط (عقل و احساس) را دارند؛ يعني شما فردي را پيدا نمي‌كنيد كه عقل نداشته باشد و يا از طرفي احساس نداشته باشد. اما چون ضابطۀ كارگذاشتن با هم متفاوت است راندمان و عملكرد خارجي هم متفاوت خواهد بود. ».[20]
ب.شغل یا وظیفه اصلی زن
مبنا: از نظر شهید دیالمه مهترین وظیقه زن مسلمان تربیت کودک و تربیت نسل مهذب ایجاد نسلی است که بر مبنای اسلام زندگی کند
روش: اجرای این وظیفه نیازمند شناخت و آگاهی زن به علوم مختلف و خصوصا شناخت دین برای تربیت فرزند است
شهید با تاکید به این سخن امام خمینی «بزرگ‌ترين شغل، شغل مادري است. چه مع الاسف اجانب اين شغل را پيش ما مبتذل كردند. انبيا هم براي اين آمده بودند. [21]مهمترین نقش زن را در اجتماع اسلامي تربیت کودک و مادری است[22]
این سخنان شهید در شب روز زن و ولادت حضرت زهرا خطاب به زنان است:
«بزرگ‌ترين مسئولیت زن مسلمان ما امروز بعد از انقلاب مسئوليت ايجاد يك نسل مهذب است.. چه كرديد براي ساخت اين نسل؟ آنهايي كه مادر هستند الآن در اين مجلس چه‌قدر به فرزندتان ياد داديد كه چه‌طور بايد زندگي صحيح بر مبناي اسلام داشته باشد امروز اکثر جوانان ما اعم از دختر و پسر نميداند كه چه‌جور بايد زندگي كندنميداند اصلاً زندگي اسلامي يعني چي؟»[23]
«این مادر برای تربیت نسل نیازمند یادگیری علومی است مانند جامعه‌شناسي، انسان‌شناسي تعليم و تربيت كودك، روان‌شناسي، علوم روز، شناخت اسلام ، و روايات اسلامی است زیرا دقيقه به دقيقه، سال به سال آن در اسلام آمده است.» [24]
شهید دیالمه وظیفه ای را تعلیم می داد که عموما ساده انگاری می شود:
«اين‌ها كار ساده‌اي نيست. اگر يك زماني صحبت كرديم راجع به مسئلة همين چيزي كه شما كوچك مي‌انگاريدش آن وقت خواهيدديد مسئله چقدر قابل اهميت است.» [25]
«برگشتن به خانه به مفهوم اين نيست كه در آن محصور بشويم. وقتي قرار است كه ما در آن محيط كار انجام دهيم احتياج هست كه بدانيم در حول و حوش مملكت ما چه مي‌گذرد. احتياج هست كه بدانيم چه زمينه‌هاي سياسي ، اقتصادی، اجتماعي و… اتفاق افتاده اگر ما بتوانيم زن را به همان محيطي كه اسلام برايش در نظر گرفته برگردانيم آن‌موقع ارزش واقعي را كسب خواهد كرد»[26]
ج.تقسیم وظایف بر اساس تفاوت در خلقت زن و مرد
مبنا: بر اساس نحوه مکانسیم زن که خداوند قرار داده است،کاری که انحصاری زن است به او عرضه شود. فعال بودن زن با کار کردن در محیطی مختلط متفاوت است.
روش: تقسیم کار در عین توجه به شئون اسلامی- به زن مشاغل سخت که مناسب را عرضه کنند مسلما نمی پذیرد.
«آنچه كه در اسلام وجود داره اين هست كه شما كار را در چه زماني انجام میدهید و در كجا و آيا كاري كه شما انجام ميديد فقط انحصاري شما بوده يا نه؟ يعني ديگري هم ميتونسته انجام دهد؟ ما معتقديم كه خيلي از كارها، كارهايي است كه هم زنان و هم مردان می توانند انجام دهند. مثلاً يكي از دوستان ما آمد اينجا و يك اعلاميه‌اي را خواند در خيلي از جاها بعضي از خانمها مي‌آيند همين اعلاميه را ميخوانند! خوب اين كار را همين دوست ما هم توانست انجام دهد. پس معلوم می شود خواندن اعلامیه كار انحصاري نيست گاهي اوقات هست كه كار مختصّ خانمهاست»[27]
«فعال بودن و يا اسلامي رفتاركردن با مختلط بودن فرق مي‌كند. يك فردي مي‌تواند فعال هم باشد كار هم بكند اما مختلط بودن را متمسك كارش قرار ندهد. بنده دارم چهرۀ زن اصيل را حفظ مي‌كنم مي‌گويم وقتي شما يك فردي را مي‌گوييد بياييد اين پشت زندگينامه بخواند غير از اين است كه مي‌خواهيد برنامه‌تان گرم‌تر بشود؟ چرا نمي‌خواهيم ما اين را قبول كنيم و الا يك زندگينامه خواندن چه چيز قابلِ اهميتي است؟ آيا نقش اجتماعي زن را نشان مي‌دهد؟ قدرت و نيرو و خلاقيت و باروري‌اش را نشان مي‌دهد؟»[28]
«پس قبول مي‌كنيم كه خصوصياتي در مورد زن وجود دارد. تقسيم كار با اجحاف متفاوت است. مثال معروف شهید این است که یک خانم از بین پرستاری و کارگری در معدن زغال سنگ مسلما پرستاری را بر می گزیند و از بین نوشتن مقاله برای روزنامه یا پخش روزنامه ها با موتور اولی را بر می گزیند. این به معنای تقسیم کار است»[29]
«تقسيم كار نشان‌دهندۀ اين نيست كه يك كاري ارزش دارد و يك كار ارزش ندارد. علت اين كه شما اين حد تفكيك را قايليد اين است كه ما در وجودمان، خلقت خود را متفاوت مي‌بينيم، ولی در مقام استدلال نمی پذیریم.»[30]
****
سخنان آن روز شهید دیالمه به دلیل فضای آن روزها، شاید از سوی جامعه مقبول واقع نشد و به نحوی شاید از سخنان شهید دیالمه کج فهمی یا سوء تفاهم صورت گرفت.[31] از آنجا که پیش بینی های افراد تیزبین باید مورد آزمایش و عمل جامعه صورت بگیرد، به نظر می رسد راه هایی طی شده در شغل و حضور اجتماعی زن در سنوات بعد انقلاب اسلامی بسیاری را در عمل به استواری منطق و کلام سخنان شهید دیالمه رساند.
به امید اینکه با گنیجه ای که از سخنان شهید دیالمه روبرو داریم، امروز زنان جامعه اسلامی موقعیت و مقام خود را بشناسند و دیگران را نیز آگاه کنند.
[1] برای مطالعه بیشتر به متن شهید دیالمه و غیرت دینی در همین سایت مراجعه شود
[2] این دو سخنرانی موجود در رایت بیداری 5 است.
[3] برای مطالعه بیشتر در مورد نحوه پاسخ گویی سوالات در جلسات سخنرانی شهید، به متن کرسی آزاد اندیشی در همین سایت مراجعه شود
[4] سخنرانی توکل موجود در رایت بیداری1
[5] سخنرانی قضا و قدر موجود در رایت بیداری 1
[6] سخنرانی امپریالیسم امریکا
[7] ما از نظر شرعي وكالت زن را خلاف شرع نمي‌دانيم. يعني اينكه زن مي‌تواند وكيل بنده بشود. براي اينكه برود آنجا كار بكند و با اينكه وكيل بشود و نماينده مجلس بشود يا براي اينكه وكالت‌نامه را بگيرد براي اينكه اين كار يا فلان معامله را انجام بدهد اشكالي نيست ( اسلام و مبارزات ضد امپریالیستی)
[8] مذهب در بوته تاریخ موجود در رایت بیداری3
[9] موقعیت زن در جامعه اسلامی موجود در رایت بیداری 5
[10]سخنرانی مقابله ارتجاعیون داخلی با امت
[11] برگرفته از سخنرانی انقلاب و ضد انقلاب موجود در رایت بیداری 4
[12] مذهب در بوته تاریخ موجود در رایت بیداری3
[13] موقعیت زن در جامعه اسلامی موجود در رایت بیداری5
[14] سخنرانی اگر فاطمه نبود موجود در رایت بیداری5
[15] اگر فاطمه نبود موجود در رایت بیداری 5
[16] انقلاب و ضد انقلاب موجود در رایت بیداری4
[17] انقلاب و ضد انقلاب موجود در رایت بیداری4
[18] انقلاب و ضد انقلاب موجود در رایت بیداری4
[19] ربوبیت معرکه اصلی انبیا موجود در رایت بیداری3
[20] خطبه 79 نهج البلاغه موجود در رایت بیداری 5
[21] انسان در قالب زمان موجود در رایت بیداری3
[22] انقلاب و ضد انقلاب موجود در رایت بیداری4
[23] در شب میلاد فاطمه موجود در رایت بیداری5
[24] انسان در قالب زمان موجود در رایت بیداری3
[25] انسان در قالب زمان موجود در رایت بیداری3
[26] موقعیت زن در جامعه اسلامی موجود در رایت بیداری 5
[27] اگر فاطمه نبود موجود در رایت بیداری5
[28] امپریالیسم امریکا
[29] حق فرزند موجود در رایت بیداری2
[30] حق فرزند موجود در رایت بیداری2
[31] در یکی از جلسات این سوال مطرح می شود : « در مورد نقش زن كه قبلا شما صحبت كرديد توضيح دهيد كه سوءتفاهم در محيط‌هاي دانشگاهي از بين برود. » که شهید این گونه جواب می دهند: ما در مورد مسئلة زن چيزي نگفتيم و اين داد و فريادها بلند شد اگر بگوييم كه اسلام از زن چه مي‌خواهد فكر مي‌كنم از مشهد بيرونمان كنند. لذا اجازه بدهيد توضيح ندهيم چون سوءتفاهم بيشتر ميشود.(سخنرانی بردگی موجود در رایت بیداری3)