با نگاهی اجمالی به آیات و روایاتی که در مورد فرزند وارد شده، می توان به نگرش اسلام درباره فرزند و جایگاه فرزندان در اندیشه اسلامی دست یافت. این نگرش، نقش به سزایی در تربیت فرزند دارد.
در آیین اسلام آیات و روایات متعددی در معرفی فرزند وجود دارد که از مجموع آن ها چنین برداشت می شود که فرزندان نعمت های الهی نزد والدین اند و چون سایر نعمت های الهی، هم می توان با استفاده صحیح از آن ها خود و آن ها را به خاک مذلت نشاند؛ زیرا به گفته قرآن کریم، فرزند نیز مانند اموال و سایر نعمت ها، وسیله ای برای آزمایش انسان است:
وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَ أَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيم؛ "و بدانيد اموال و اولاد شما، وسيله آزمايش است و (براى كسانى كه از عهده امتحان برآيند،) پاداش عظيمى نزد خداست."(انفال/28)
اگر انسان از این امتحان با موفقیت بیرون آید، دارای اجری عظیم خواهد بود، هم اجر دنیوی و هم اجر اخروی؛ زیرا با تربیت صحیح فرزند است که می تواند کمک کار و یاور پدر و مادر باشد، چنان که امام سجاد(ع) فرمود:من سعادة الرجل ان یکون له ولد یستعین بهم؛" از {نشانه های} سعادت مرد داشتن فرزندی است که کمک کار او باشد."[1]
و نیز امام حسن عسگری(ع) فرمود:
فنعم العضد الولد:
من کان ذا عضد یدرک ظلامته ان الذلیل الذی لیست له عضد؛
"چه خوب پشتیبانی است فرزند.کسی که دارای پشتیبان باشد، آنچه با ستم از او باز گرفته اند باز می ستاند و خوار کسی است که پشتیبان نداشته باشد."[2]
با تربیت صحیح است که فرزند، نور چشم والدین، میوه دل آن ها و زینت دنیایشان خواهد شد. پیامبر(ص) در پاسخ به اشعث بن قیس که ظرفی از غذا را بهتر از فرزند می دانست، فرمود: انهم لثمرة القلوب و قرة الاعین؛"فرزندان میوه دل ها و نور چشم هایند"[3]
قرآن کریم نیز می فرماید "عباد الرحمان" کسانی هستند که می گویند: وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّيَّتِنَا قُرَّةَ أَعْينٍُ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامً؛ "و كسانى كه مىگويند: «پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مايه روشنى چشم ما قرار ده، و ما را براى پرهيزگاران پيشوا گردان!" (فرقان/74)
و نیز می فرماید: الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا؛ "مال و فرزند، زينت زندگى دنياست" (کهف/46)
با تربیت صحیح فرزندان، انسان می تواند از اجر اخروی نیز که خداوند از آن به اجر عظیم تعبیر می کند، بهره مند شود و در این صورت است که فرزند گلی از گل های بهشت، باقیات الصالحیات، میراث بنده برای خدا و دعاگو و شفیع والدین خواهد بود. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: الولد الصالح ریحانة من ریاحین الجنة؛ "فرزند نیکوکار گلی از گل های بهشت است."[4]
هم چنین آن حضرت فرمود: و هن الباقیات الصالحات؛ "دختران نیکی های ماندگار برای والدین اند."[5] زیرا هر کار نیکی که فرزندان انجام دهند، به حساب والدین نیز نوشته خواهد شد.
امام صادق(ع) نیز فرمودند: میراث الله من عبده المؤمن ولد یعبده من بعده؛ "میراثی که خدا از بنده مؤمنش می برد فرزندی است که پس از مرگ مؤمن خدا را عبادت کند."[6]
یعنی در واقع عبادت فرزند چونان ارث خدا از بنده تلقی شده است.
همچنین فرزندان در صورت زنده ماندن، دعاگوی والدین دانسته شده اند و اگر پیش از والدین بمیرند، در قیامت آن ها را شفاعت خواهند کرد. نقل شده است که روزی حسن بصری گفت: فرزند چه چیز بدی است زیرا اگر زنده بماند مرا به زحمت می اندازد و اگر هم بمیرد مرا ناراحت خواهد کرد. این سخن به گوش امام سجاد(ع) رسید؛ امام فرمود:کذب والله، نعم الشئ الولد، ان عاش فدعاء حاضر و ان مات فشفیع سابق؛"به خدا سوگند دورغ می گوید، چه خوب چیزی است فرزند زیرا اگر زنده بماند، پیوسته دعایی حاضر {برای والدین} خواهد بود و اگر بمیرد شفیعی است که از پیش، {برای والدین} فرستاده شده است."[7]
اینکه امام فرمودند: فرزند دعای حاضر است، یعنی وجود خود فرزند دعای در حق پدر و مادر است تا چه رسد به اینکه در حق آن ها دعا هم بکند. و این معنا با توجه به آیه شریفه نحَّنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكم(اسراء/31) روزی والدین را مترتب بر روزی فرزندان می داند روشن تر می شود. در روایت دیگری آمده است: در قیامت به فرزند سقط شده امر می شود که به بهشت وارد شو. او می گوید: خدایا وارد نمی شوم مگر اینکه پدر و مادرم پیش از من وارد شوند.[8]
از سوی دیگر اگر والدین به وظایف خود درباره فرزندان عمل نکنند و آنان را درست تربیت نکنند، هم به سقوط و انحراف آن ها از مسیر حق کمک کرده اند و هم خود از شر آن ها در دنیا و آخرت در امان نخواهند بود؛ زیرا نخستین کسانی که از فرزند تربیت نشده زیان می بینند، والدین هستند و گاه ممکن است فرزند تربیت نایافته پدر و مادر را وارد کند تا برای تأمین خواسته های او به هر کار غیرشرعی دست بزنند. از این رو در برخی از روایات فرزندان سبب ترس، بخل و حزن دانشته شده اند، پیامبر اکرم(ص) فرمود: انهم{ای الاولاد} لثمرة القلوب و قرة الاعین و انهم مع ذلک لمجبنة مبخلة محزنة؛"فرزندان میوه دل ها و نور چشم هایند و یا وجود این عاملی برای ترس، بخل و حزن نیز هستند."[9]
اگر والدین به گونه ای عمل کنند که این سببیت نهفته بخل، ترس و حزن، بروز کند فرزندان به دشمنان والدین تبدیل خواهند شد؛ زیرا آخرتِ پدر و مادر خود را به دنیای خویش می فروشند. قرآن کریم در این باره می فرماید: يَأَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَ أَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَّكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ؛"اى كسانى كه ايمان آوردهايد! بعضى از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند، از آنها بر حذر باشيد"(تغابن/14)
بنابراین فرزندان نعمت هایی برای والدین هستند، اگر والدین به وظایف خود در قبال آن ها عمل کنند یعنی اگر آن چنان که شرع مقدس توصیه کرده نسبت به آن ها و تربیتشان اهتمام داشته باشند، می توانند از این نعمت ها هم چون سایر نعمت های الهی بهره مند شوند. چنان که این نعمت مانند سایر نعمت ها می تواند به نقمتی برای آن ها تبدیل شود و این در صورتی است که به وظایف خود در قبال آن ها عمل نکنند.
پس باید کوشید تا راه درست بهره بردن از این نعمت ها الهی را – که با تربیت صحیح آن ها میسر است- از سیره معصومان دریافت. با بهره جستن از شیوه های تربیتی معصومان در تربیت فرزندان می توان آن ها را به صراط مستقیم رهنمون شد و بر بهره خویش در مسیر تکامل و قرب خدا افزود. افزون بر اینکه بر زینت دنیای والدین نیز افزوده شده و نیکو عملی برای آن ها و میراثی برای خداوندگار باقی خواهد ماند.