آموزش روزه کی و چگونه؟

روزه یکی از عبادات مهم اسلامی است که هر مسلمانی هنگام رسیدن به سن بلوغ مکلف می شود که یک ماه روزه بگیرد و در صورتی که از پیش این عمل عبادی آموزش ندیده باشد و آمادگی لازم برای ادای این فریضه را کسب نکرده باشد، نمی توان مطمئن بود که با رسیدن به سن بلوغ بتواند آن را به راحتی انجام دهد. لذا یکی از موضوعاتی که در روایات معصومین علیهم السلام مورد توجه قرار گرفته، روزه آموزشی (صوم التأدیب) است بدین معنا که قبل از آن که فرزندانمان به سن تکلیف برسند این عمل به آنان آموزش داده شود تا آمادگی لازم برای انجام آن را کسب کنند.

از این رو در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمودند: ما پسرانمان را در هفت سالگی امر به روزه گرفتن می کنیم تا به اندازه ای که می توانند، نصف روز یا بیشتر یا کمتر، روزه بگیرند، هرگاه گرسنگی و تشنگی بر آنها چیره شد افطار می کنند تا به روزه عادت کنند و توانایی روزه داری پیدا کنند، شما پسرانتان را در نه سالگی به روزه داری امر کنید تا به اندازه ای که می توانند روزه بگیرند و هرگاه تشنگی بر آنان چیره شد افطار کنند.[1]

روش اساسی در برنامه آموزشی روزه تمرین و تکرار، به منظور ایجاد عادت به روزه داری است.[2] تا با تمرین روزه داری توانایی روزه به دست آید. این بدان معناست که توانایی روزه داری تنها وابسته به رشد جسمانی نیست بلکه علاوه بر آن وابسته به عادت نیز هست. چه بسا افراد بزرگ سالی که به لحاظ جسمانی قوی اند اما توانایی روزه داری ندارند زیرا به انجام آن عادت نکرده اند. از طرفی باید توجه داشت که تربیت بر اساس عادت که در این روایت به آن توصیه شده است با تربیت بر پایه آگاهی و شناخت ناسازگار نیست زیرا بسیاری از کارهایی که ما انسان ها در زندگی روزمره انجام می دهیم، بر اساس عادت است کارهایی مانند راه رفتن، خوردن، نوشتن، خواندن و... تا کارهای تخصصی مانند نحوه تدریس و تحقیق و مانند آن، همگی بر اساس عادت انجام  می شوند، مهم این است که ایجاد عادتی خاص امری معقول و خودپسند باشد و فرد آگاهانه به آن کار اقدام کند. در این صورت، تربیت بر پایه عادت، نه تنها مذموم نیست بلکه امری پسندیده نیز هست. در آموزش روزه  نیز این مطلب مورد توجه بوده است. لذا امام کاظم علیه السلام در پاسخ سوال فردی که از آن حضرت پرسید: چه زمانی روزه بر فرد لازم است فرمود: هرگاه نزدیک به بلوغ باشد و نماز و روزه را بشناسد.[3]

در یک بررسی کلی از مجموع روایات به این نتیجه می رسیم که آموزش روزه برای پسران دو مرحله دارد : مرحله اول یا ابتدایی که از 9سالگی شروع و به 13یا 14سالگی ختم می شودو مرحله دوم که از 13یا 14سالگی شروع و به دوره بلوغ ختم می شود. در مرحله اول از فرزند خواسته می شود به هر اندازه که می تواند نصف روز یا کمتر یا بیشتر روزه بگیرد. در این صورت ممکن است فرزند هیچ روزی را کامل روزه نگیرد تا چه رسد به روزه کل ماه رمضان، از این رو روزه داری وی در این سنین بیشتر جنبه آشنایی با روزه را دارد تا روزه داری واقعی و کامل.[4] به علاوه در این مرحله فرزند تنها امر به روزه داری می شود و این امر بیشتر جنبه توصیه و سفارش دارد تا خواستن و الزام. اما در مرحله نهایی علاوه بر این که امر وی به روزه جنبه الزامی دارد و جنبه توصیه ای در آن بسیار کم رنگ است روزه ای که از وی انتظار می رود صورت روزه نیست بلکه روزه کامل است زیرا وی در این سن توانایی روزه داری کامل را دارد.

اما در مورد آموزش دختران باید گفت که: دخترانی که به سن بلوغ نزدیک می شوند باید به تمرین روزه داری بپردازند و این سن در مورد دختران همان 7 سالگی است. بنابراین دختران را باید از 7سالگی به روزه داری به آن اندازه ای که می توانند نصف روز، کمتر یا بیشتر توصیه نمود و به موازات رشد جسمانی شان به تدریج آنان را به روزه کامل امر کرد.

سوالی که در اینجا مطرح می شود آن است که آیا در آموزش روزه می توان از تنبیه استفاده کرد؟ در جواب باید گفت در مرحله دوم آموزش روزه، در روایات به مؤاخذه اشاره شده است اما این که مؤاخذه علاوه بر بازخواست و سخت گیری کلامی شامل تنبیه بدنی نیز می شود محل تردید است و نمی توان از آن جواز تنبیه را استفاده کرد.