نیجریه، پرجمعیت ترین کشور اسلامی درآفریقا

جمهوری فدرال نیجریه پرجمعیت ترین کشور آفریقایی است که بیشترین جمعیت مسلمان این قاره را در خود جای داده است. این کشور از غرب با بنین، از شرق با چاد و کامرون و از شمال با نیجر همسایه ‌است. پایتخت آن آبوجا و بزرگ‌ترین شهر آن لاگوس است همچنین زبان رسمی آن انگلیسی و زبان محلی و رایج بین مردم نیز هوسایی نامیده می شود.

 *نقش نیجریه در  منطقه:

عواملی مانند موقعیت استراتژیکی و جغرافیایی، وجود ذخایر عظیم نفتی(ثروت)، توان بالای نظامی و نقش موثر این کشور در معادلات منطقه ای و بین المللی  به آن اهمیت خاصی بخشیده است. از این رو به "غول آفریقا " مشهور می باشد و موضع گیری این کشور در خصوص مسایل قاره آفریقا نزد کشور های این قاره از اهمیت به سزایی برخوردار است.

 *ترکیب جمعیتی- دینی

نیجریه به عنوان پرجمعیت ترین کشور قاره آفریقا 250 گروه قومی را در بر می گیرد. تاریخ روابط قوم ها و قبیله ها در این کشور سراسر درگیری و مخاصمه است. 50 درصد جمعیت این کشور مسلمان (غالبا اهل سنت،[1]) و 40 درصد مسیحی هستند. نیجریه از نظر تعداد مسیحیان در رتبه اول قاره آفریقا قرار دارد. فاصله اندک میان تعداد مسلمانان و مسیحیان زمینه درگیری های نژادی و تخاصم های بین آنان را فراهم می سازد. 10 درصد جمعیت کشور نیجریه آنیمیست هستند. آنیمیست از باستانی ترین ادیان بومیان نیجریه محسوب می شود.

از نظر پراکندگی جغرافیایی مذهبی، مردم شمال نیجریه عمدتا مسلمان و بخش جنوبی مسیحی هستند. در غرب نیجریه نیز ترکیبی از مسلمانان، مسیحیان و آنیمیست ها زندگی می کنند.

 *ظهور اسلام در نیجریه:

اسلام در قرن هشتم میلادی از سوی بازرگانان و معلمان مسلمان که به "وانگاراوا" شهرت یافته بودند از طریق لیبی و سودان در شمال آفریقا وارد این کشور شد، از آنجا که در قوانین اسلامی به بردگی گرفتن مسلمانان ممنوع بود، بسیاری از ساکنان سکوتو و مناطق مجاور به اسلام گرویدند.

گسترش دین اسلام در کشور نیجریه با نام « عثمان دان فودیو »[2]  آمیخته است. او یکی از اصلاح طلبان و شخصیت های با نفوذ نیجریه بود که برای مدت یک قرن، نظامی تحت عنوان «نظام اسلامی سوکوتو» در این کشور برقرار کرد.[3] از قرن 16 میلادی استعمارگران اروپایی (پرتغال و انگلیس) برای اولین بار وارد این کشور شدند و با ورود استعمار و دین مسیحیت، به تدریج حکومت مسلمانان در1830 میلادی رو به افول نهاد. در سال 1900 میلادی که انگلستان کنترل کامل نیجریه را به دست گرفت تا اینکه در اکتبر 1960 این کشور به استقلال رسید.

 *نهادها و سازمان های اسلامی

 برخی از مهم ترین نهادهای اسلامی در نیجریه عبارتند از :

- جمعیت انصارالدین: از اهداف تاسیس آن تربیت مبلغان و واعظان و اعزام آن ها به مناطق مختلف نیجریه است. این جمعیت با دولت فدرال نیجریه و کشورهای عربستان، کویت، مصر و مراکش رابطه خوبی دارد. - انجمن دانشجویان مسلمان:  این انجمن از جمله گروه های فعال اسلامی با گرایش شیعی محسوب می شود که بیش از 90% طرفداران آن دانشجو و یا دانش آموز هستند و قشر تحصیل کرده جامعه را تشکیل می دهند. مهمترین فعالیت این انجمن آموزش قرآن، معارف و سیاست اسلامی، برگزاری جشن ها و مراسم مذهبی و انتشار مجلات است.

- جمعیت نصرالاسلام: به هدف تبلیغ اسلام در بین قبیله های بت پرست و یا مسیحی، انتشار اصول و مفاهیم اسلامی، تلاش برای حفظ وحدت مسلمانان و تنظیم روابط و سنت های اسلامی در ارتباط با مدرسه ها و دانشگاه ها است.

- جمعیت الوقف الاسلامی لتعلیم و التربیت: این جمعیت برنامه های اخلاقی و تربیتی متعددی برای زنان در مرکزی به نام "خانه زنان" برگزار می کند.

- سازمان وحدت مسلمانان: مهمترین اقدام این سازمان برگزاری کنفرانس ها و سمپوزیوم ها، از جمله سمپوزیوم شریعت اسلامی در سال 1984م در دانشگاه لاگوس است که منجر به تاسیس کمیسیون شریعت اسلامی شد.

- جمعیت ازالت البدعت و اقامت السنت: این جمعیت غالبا به تبلیغ اندیشه های وهابیت می پردازد و با فرقه های تیجانیه و قادریه به شدت مخالف است و آن ها را بدعتی در اسلام می داند. همچنین طرفداران انقلاب اسلامی ایران بیش از سایر گروه ها مورد اتهام این جمعیت قرار دارند.

- شورای ملی ارگان های جوانان مسلمان: به منظور هماهنگی میان ارگان ها فعال در رابطه با امور جوانان مسلمان در سراسر نیجریه است. از جمله فعالیت های این شورا دریافت بورسیه تحصیلی از ارگان ها بین المللی و توزیع آن ها میان ارگان های تحت پوشش است.

- سازمان رابطه العالم الاسلامی: این سازمان با عربستان سعودی رابطه خوبی دارد و از تشکیلات منسجمی برخوردار است. از فعالیت های مهم آنان ترجمه قرآن به زبان هوسایی است که تاثیر فرهنگی به سزایی در میان مردم داشته است.

- حرکت اسلامی شمال: اولین گروه شیعه به رهبری ابراهیم الزاکزاکی. از اقدامات وی برپایی روز جهانی قدس و عزاداری امام حسین(ع) است.

در سالهای 1979-1983 برای کنترل حرکت این گونه مجمع ها مبارزه ای آغاز شد که طرح محدود کردن تعداد حاجیان نیجریه نمونه ای از دیدگاه مسیحیان در این کشور است، زیرا حج را کانونی برای بنیادگرایی اسلامی دانسته اند که می بایست به هر طریق ممکن از آن جلوگیری می شد. در کنار اقدامات فوق یک "هیئت وعظ اسلامی" تاسیس شد که یکی از وظائف آن تغییر در محتوای اشعار، خطبه ها و مراسم مذهبی بود.[4] بعدها نیز حکومت با وضع قوانینی از جمله پرداخت یک هزار دلار به عنوان مالیات ، به مبارزه خود در جهت دور کردن مردم از مراسم مذهبی حج ادامه داد.

 *کشوری که نتوانست به سازمان کنفرانس اسلامی بپیوندد

در 1986م نیجریه تصمیم گرفت به سازمان کنفرانس اسلامی بپیوندد. اما بسیاری از مسیحیان این اقدام را در راستای اسلامی کردن کشور تلقی نمودند و تصور می کردند که این عضویت، اوضاع کشور را به عنوان یک کشور غیردینی و لاییک به خطر اندازد.

روزنامه گاردین در مقاله ای در 27 ژوئن 1987 م می آورد:" ما اعتقاد داریم که در هر صورت نظام سکولاریسم در نیجریه باقی بماند. در وضعیتی که در آن صدها دین وجود دارد و هیچ کدام هم نمی توانند ادعای سیطره و تفوق کنند، می بایست حکم بر نظام لائیک کرد و به همین دلیل، طرح مسائلی چون عضویت در سازمان کنفرانس اسلامی که تحکیم ملی و وحدت را سست می کند، به صلاح نیست.."

سرانجام در اثر فشار مسیحیان این کشور که ابتدا به عنوان عضو ناظر و بعد به صورت عضو اصلی در آمده بود، به طور رسمی خروج خود را از این سازمان در سال 1991 اعلام نمود.

 * سلفیگری، وتاریخچه تولد بوکو حرام و تروریسم در نیجریه

بررسی چالش های تحولات اسلامی درنیجریه نشان می دهد،پس از در گذشت «شیخ ابوبکر قومی»[5]؛رهبر کاریزماتیک مسلمانان شمال کشور درسال1992 میلادی و پس از دوره کوتاهی از تغییرات ، سرعت گرایشات اسلامی باردیگر رو به رشد نهاد و گروهی از مسلمانان شمال را بر این باور راسخ تر نمود که به طرفداری از رهبران جوان خود اعتقاد داشته باشند .

 شیخ ابوبکر قومی(1992-1922میلادی ) ،با انتقاد از رهبران صوفی از فرقه های « تیجانیه» و « قادریه» در کانون توجه مسلمانان شمال کشور قرار گرفت و با ترجمه قرآن کریم به زبان محلی هوساء و انتشار 20 میلیون جلد آن در مناطق هوساءنشین توانست اشراف خود را بر مسائل دینی به اثبات برساند. او ابتدا با فعالیت در مدارس وابسته به«جماعت نصرالاسلام»-JNI-در شهر«کادونا» ،آثار علمی خود را انتشار داد، اما برای بسط و گسترش این فعالیت ها و خصوصاً اختلاف با طریقت های صوفی در رد « عرفان »، احساس کرد که نیازمند پشتیبانی و حمایت مالی و معنوی فراوانی است، از اینرو با گرایش به سمت پادشاهی عربستان سعودی، این امر را محقق ساخت . افکار قومی ، برای مدت بیش از 20 سال ، موجب بحران در گیری خشونت بار دو جناح فکری در کشور در دهه 1980 گردید.

همزمان بافعالیت های «شیخ قومی»گروه دیگری تحت عنوان«ازاله البدعه واقامه السنه» -انجمن حذف ازنوآوری وبرقراری سنت– در سال 1978 میلادی درشهر« جاس » تأسیس شد. این جنبش که با شعار ضد صوفی گری و به منظور مبارزه با آنچه که به عنوان «بدعت» نام نهاده شده ،پا به عرصه فعالیت گذاشت.

امروزه به عنوان یکی از بزرگ ترین جنبش اسلامی نه تنها درشمال نیجریه، بلکه درکل کشور وحتی درکشورهای همسایه: نیجر،چاد و .... خصوصاً در امور آموزشی و مدارس فعال است.

در طول چند سال گذشته ، سلفی گری و بنیادگرایی مذهبی که پس از آن به افراط گرایی و تروریسم تبدیل شده است ، بر مواضع معتدل اسلامی در کشور نیجریه برتری یافته و شرایط و مواضع مسلمانان را تحت تأثیر قرار داده است.

یکی ازاین گروه ها،«جماعه اهل السنه للدعوه والجهاد» است که در زبان «هوساء» به «بوکوحرام» مشهور شده است .

این سازمان جهادی،گروهی شبه نظامی می باشندکه در شمال شرقی نیجریه ،شمال کامرون و درکشورنیجر فعالیت دارند.مرکزآن در شهر«میدیگوری» ؛مرکزایالت "بورنو" می باشد .این سازمان به دنبال ایجاد یک دولت اسلامی «خالص » بر اساس قوانین شریعت، در سال 2001 میلادی توسط « محمد یوسف » تشکیل شده است. بدین منظور ، آنان با حمله به مسیحیان و اهداف دولتی ، بمب گذاری در کلیساها ، حمله به مدارس و مراکز پلیس ، از جمله ربودن گردشگران غربی سبب بروز خشونت و رعب و وحشت در سراسر نیجریه گردیده اند .

تعداد کشته شدگان توسط این گروه در بین سالهای 2013-2001 را به 10 هزار نفر تخمین زده اند .

 *رشد مسیحیت و گرایش به غرب

در مقابل روند احیای اسلام، مبلغان مسیحی نیز افریقایی کردن مسیحیت و بومی سازی آن را مورد نظر قرار دادند. مسیحیت همواره با ارائه خدمات گوناگون، از جمله تاسیس مدرسه ها و شرط مسیحی شدن افرادی که مایل به تحصیل در این مدرسه ها بودند درصدد جلب مسلمانان نیجریه بوده است. میسیونرهای مذهبی با ترجمه انجیل به زبان های اصلی و حتی فرعی این کشور نقش بسیار مهمی در مسیحی شدن شهروندان نیجریه ای داشتند.

"انجمن مسیحی نیجریه" – که اصطلاحا آن را  CAN می نامند- تمام سازمان های مسیحی کشور را تحت حمایت دارد. این انجمن با بودجه های ملی و بین المللی، برنامه های بسیار وسیع و دقیق و انتشار کتاب، روزنامه ،مجله، احداث بیمارستان و کلیساهای متعدد حتی در مناطق مسلمان نشین و افتتاح مدرسه ها با اندیشه گسترش مسیحیت در زمینه های دینی سیاسی و اجتماعی بسیار فعال برخورد می کند. هدف از تبلیغات مسیحی، توسعه نفوذ کلیسا در این کشور با نشر مسیحیت و دور کردن مردم از اسلام است.

همین امر سبب گردیده است که در هیچ دوره ای میان مسلمانان و مسیحیان نیجریه، سازگاری پایداری وجود نداشته باشد. این کشور در کنار عواملی چون استعمار، دخالت ها و تحرکات خارجی با ترکیب شدن بیش از 250 قبیله و مهمتر از آن، تقسیم جمعیت به اکثریت 55 درصدی مسلمان و اقلیت مسیحی ولی با نفوذ و مورد حمایت غرب، همواره آمادگی و زمینه لازم را برای عدم وحدت و ایجاد تنش های قومی و مذهبی داشته است.

رقابت مذهبی میان مسلمانان و مسیحیان بدون شک مهم ترین عامل درگیری های سیاسی مهم در کشور است. تا قبل از دهه 80 این تضاد ها و درگیری ها به نوعی سیاسی و لفظی بوده و کمتر به خشونت کشیده شده اند. در دهه 1980 نفرت بین جامعه های مذهبی بیشتر شد و در سال های اخیر خشونت های مذهبی به یکی از خصوصیات ویژه جامعه در آمده است. در مورد ریشه ها و انگیزه های مناقضات شمال و جنوب و درگیری های قومی و مذهبی نظریه های متعددی ابراز می شود:

1-    برخی به این تضادها رنگ طبقاتی داده و آن را یک تلاش طبقاتی برای کنترل منابع کشور می دانند.

2-    گروه دیگر آن را ناشی از تضاد های قبیله ای می دانند.

3-    نظر سوم این است که انگیزه اصلی این تضادها ثروت جنوب به ویژه نفت بوده و هدف مسیحیان تجزیه کشور و تسلط بر مناطق نفت خیز است

4-    انگیزه اصلی این تضادها در تفاوت های اعتقادی است. تا زمانیکه مسیحیان جنوب با مظاهر اسلامی در هر موردی مخالفت می ورزند این درگیری ها ادامه خواهد داشت.

5-    گروهی دیگر بر این باورند که بخش اعظم این خشونت ها به دلایل سیاسی سازمان دهی شده اند و سیاستمداران از نگرانی های مذهبی مردم، فقر و عدم امنیت برای دستیابی به مقاصد سیاسی خود سوء استفاده می کنند.

در هر حال این درگیری ها باعث کشته شدن هزاران مسلمان و مسیحی در این کشور شده است. و زمینه سیاسی این خشونت های مذهبی، استمرار قدرت نظامی حکومت بود که به دنبال گفت و گوی سیاسی نبود. در هر حال، ریشه این درگیری ها را می توان در استعمار جست و جو کرد که با هدف از میان بردن وحدت میان مسلمانان و جلوگیری ار انتشار اسلام به طور عموم و نیز در میان مسیحیان، به مناقشات مذهبی در این کشور دامن می زنند.

نفوذ مسیحیت در نیجریه و حضور مسیحیان در منصب هاب مهم دولتی موجب گرایش بیش از پیش حکومت نیجریه به غرب شده است. به طوری که نیجریه در دهه های اخیر روابط بسیار خوبی با دولت های اروپایی به ویژه انگلستان دارد. همچنین نیجریه به عنوان پنجمین صادر کننده نفت به ایالت متحده آمریکا یکی از شرکای تجاری این کشور محسوب می شود. در همین رابطه ایالت متحده آمریکا، ژاپن، انگلستان و فرانسه متحدان نیجریه در کاهش بدهی های خارجی و اجرای برنامه های بهبود وضعیت اقتصادی به شمار می روند.

 *اهمیت یافتن مکتب تشیع:

نیجریه بیش از 160میلیون نفر جمعیت دارد که شیعیان حدود 3میلیون نفر از این جمعیت را تشکیل می‏دهند. شیعیان همه دوازده امامی و بیشتر در شمال نیجریه ساکن هستند، یکی از شاخص ترین نمود های تاثیر انقلاب اسلامی ایران، اهمیت یافتن و رسمی شدن مکتب تشیع و آشنایی با مذهب اهل بیت (ع) در برخی از  کشورهای آفریقایی از جمله نیجریه است.

پیدایش شیعیان در این کشور به بعد از انقلاب اسلامی باز می گردد، بنا بر این اولین گروه شیعه در نیجریه، بعد ازانقلاب ایران و با عنوان «حرکت اسلامی شمال نیجریه» بوسیله شخصی به نام «مالام ابراهیم زکزاکی» که از محبوبیت نسبی در جامعه اسلامی این کشور برخوردار است، شکل گرفت. این شخص که در اوایل انقلاب به ایران سفر کرده بود به تشیع گرایش پیدا کرد. ابراهیم الزاک به انقلاب اسلامی توجه خاص دارد و خود را از رهروان امام خمینی(ره) می داند. وی حکومت سکولار و غیر دینی در قانون اساسی نیجریه را رد می کند و می گوید : تا زمانیکه شریعت، قانون ملی نیجریه نشود، تلاش ادامه دارد.

 *وضعیت اقتصادی مردم نیجریه و تاثیر آن بر فرهنگ مردم:

با وجود به اينكه اين كشور داراي منابع طبيعي (نفت، کاکائو) و انساني (۵۰ میلیون و ۱۳۰ هزار نفر نیروی کار این کشور را تشکیل می‌دهند که ۷۰ درصد آنها در بخش کشاورزی مشغول به کار هستند) فراواني است، ۷۰ درصد از مردم آن زیر خط فقر زندگی می‌کنند. گروه های سلفی و وهابی با استفاده از این مسئله به گسترش تفکر خود در بین مردم پرداخته اند.

رهبران وهابی تلاش می کنند تا با اقدامات خیریه و انسان دوستانه، نظیر  ساخت مساجد و مدارس، حفر چاه های آب آشامیدنی در رواستاها، ترمیم و مرمت برخی از جاده های بین شهری، ساخت کلینیک و....با ارائه چهره ی خوشایند از خویش در نزد مسلمانان، به صورت نرم به مقابله با تشیع و طریقت های متصوفه بپردازند. این استراتژی که کماکان و بدون وقفه ادامه دارد و مبتنی بر سوء استفاده از فقر و مسکنت مسلمانان این کشور است، شالوده اصلی سیاست تبلیغی عربستان در اکثر کشورهای افریقایی را تشکیل می دهد.

***

آفریقا سرزمین محرومیت است. این محرومیت که سابقه ای به  عمر استعمار دارد، کشورهای این منطقه را به تشنگان حقیقت تبدیل کرده است. این عطش در کشورهایی مانند نیجریه با توطئه های دشمنان اسلام حقیقی همواره با ارائه نسخه های بدلی از اسلام خاموش شده است.

البته نور الهی هرگز در نیجریه خاموش نبوده و به لطف خدافروغ تشیع در این کشور با قدرت می درخشد. اما نباید غافل ماند و تلاشهای دشمنان درا در به آشوب کشیدن منطقه و ارائه چهره متوحش از اسلام در این کشور نادیده گرفت.

باید هشیار باشیم و بدانیم رساندن پیام حقیقی اسلام به گوش انسانها در هر نقطه عالم که باشند در واقع همان سهم ما از دریای بیکرانه هدایت است. وگرنه رب هادی منان، رود های زلال را خود، به قلب تشنگان جاری  ساخته وخواهد ساخت.

 منابع:

- جمهوری فدرال نیجریه نویسنده معصومه نصیری

- نیجریه سرزمین زبان ها و قومیت ها نویسنده نوید رسولی

- انقلاب اسلامی و بازتاب آن در کشور آفریقایی نیجریه، جواد مسعودی

[1]  پیروان فقه مالکی و مذهب قادریه، تیجانیه، احمدیه(قادیانیه) و درکاویه هستند.

[2] دان به معنای پسر در زبان هوسایی است و فودیو در زبان نیجریه ای به معنای شیخ بزرگ و فقیه است.

[3]  پس از عثمان دان فودیو فرزندش محمد بلّو خلافت اسلامی را ادامه داد. اهمیت ویژه عملکرد او این بود که کمک کرد تا گرایش به مهدی موعود و عقاید مربوط به آخرالزمان به صورت بخشی از عقیده رسمی خلافت سکوتو درآید.

[4] این حرکت ها در زمان حکومت شاگاری 1979-1983 و دو هفته پس از کودتای ژنرال بوهاری در سال 1983-1985 صورت گرفت.

[5] Sheik Abubakar Gumi