قلبی پر از گنج احادیث

"خداوند زراره بن اعين را بيامرزد. اگر زراره نبود، احاديث پدرم از بين مي رفت."[1] امام صادق(ع)

***

نام او «عبدربه» و لقبش زراره است. او بیشتر عمرش را در کوفه زندگی کرد. پدربزرگش سُنسُنْ، از راهبان مسیحیبود و پدرش اعین بن سنسنْ  نام داشت که غلامی رومی بود. در جنگ مسلمانان و رومیان اسیر شد و مردی از بنی شیبان از اهالی حلب او را خریداری کرد و به عنوان پسرخوانده اش برگزید و در اثر فراگیری قرآن، آزادش کرد. زراره در سایه تربیت نیکوی اعین پرورش یافت.

به طور کلی خاندان  زراه که منسوب به "اعین بن سنسن" هستند ،از نظر زمانی، طولانی ترین دوران خدمات علمی را در بین دیگر خاندانهای شیعه، به خود اختصاص داده است.

زراره فرزندانی به نام های عبیدالله، عبدالله، حسن، حسین، یحیی و رومی داشت که همگی جزو یاران امام صادق(ع) یا امام باقر(ع) بودند. فرزندانی که در دامان زراره تربیت شده بودند و پدری که فرزندانش را در خدمت دین قرار می دهد. اهمیت این مساله از سخن امام صادق(ع) روشن می شود که فرموده است:"خداوند، حسن و حسین را به واسطه صالح بودن پدرشان حمایت کند و نگاه دارد و رعایت و حفظشان کند؛ چنان که آن دو فرزند یتیم را [توسط حضرت خضر] حفظ نمود.[2] "

یکی از نشانه های قرب این خاندان با اهل بیت این است که که صاحب سر اهل بیت[3] بودند و  در زمانی که قبر مطهر امیرمؤمنان (ع) از انظار مخفی بود و جز اصحاب خاص از آن اطلاعی نداشتند، عده ای از این خاندان به زیارت آن قبر شریف نایل آمدند.[4] ایستادگی زراره و خاندان او، مانند خاری در چشم دشمنان بود و آنها تحمل حتی یک نفر از آل اعین را نداشتند؛ چنان که امیر سفاک و خون ریز؛ حجاج در هنگام ورود به کوفه می گوید:تا زمانی که یک مرد از آل اعین در زیر سنگ هم باشد، حکومت بر ما هموار نمی گردد.[5]

بنابراین، پیشینه خاندانی زراره برگه زرینی در کارنامه حیات او ثبت کرده است و خود او نیز به سبب تلاشها و مجاهدت هایش به شاخص ترین شخصیت این خاندن مبدل گشته است. همان کسی که پدربزرگش راهبی مسیحی و پدرش غلامی رومی بود، در سایه همراهی حقیقی با جانشینان پیامبر(ص) یار راستین اهل بیت می شود و خود و خاندانش در خدمت دین و اهل بیت(ع) قرار می گیرند.

 همراهی با امامان معصوم

دوران خردسالی زراره با سالهای نخست امامت علی بن الحسین (ع) امام سجاد هم زمان بوده است اما زراره در طول عمر خویش به ملاقات حضرت شرفیاب نشد. اولین ملاقات  وی با اهل بیت در زمان امامت امام باقر العلوم(ع)  و در سفر حج در سرزمین منا بود. از آن پس زراره از شاگردان مکتب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) میگردد و در محضر آن بزرگواران کسب علم میکند .

جایگاه زراره نزد اهل بیت(ع) در احادیث زیادی نقل شده است که او را محبوب ترین مردم نزد امام، حافظ احادیث، همچون کوه و نشانه های زمین و مرجع و محل رجوع کسب علم معرفی کردند که نشان دهنده  شخصیتی ویژه این صحابی راستین بوده است.

باید توجه داشت که تمجید امام صادق(ع) از یاران خاص و خالصشان (آنچنان که میان ما مرسوم است) تنها از سر محبت و یا تعارف نیست،زیرا امام کسی است که هرگز بی جهت از کسی تعریف نمی کند تا مخاطب گمان نکند عمل امام برگرفته از موقعیت خاص بوده است بلکه کلام امام درباره یارانشان شاخصه های اصلی یک شیعه را تعریف می کند و مسلما افرادی که امام از ایشان نام می برند خود به عنوان الگوهای زندگی برای یک مسلمان قابل مطالعه و بررسی اندست.

 محبوب ترین مردم،همچون کوه

حضرت امام صادق(ع) مي فرمايد: چهار نفر محبوبترين مردم نزد من هستند از حاضران و پيشينيان: بريد عجلي، زرارة بن اعين، محمد بن مسلم و احول (ابوجعفر مؤمن الطاق) اين چهار نفر از همه مردم چه زندگان و چه در گذشتگان محبوبترند[6].

در حدیث دیگری از امام صادق(ع) روایت شده است که: کوه های زمین و نشانه های دین چهار نفرند محمد بن مسلم، برید بن معاویه، لیث بن البختری المرادی و زراره بن اعین.[7]

 

در این روایات امام صادق(ع) بالاترین مراتب فضل و کمال را در کوتاه ترین عبارت برای زراره و هم ردیفانش نمایانده است. امام او را از محبوب ترین افراد نزد خویش معرفی و به کوه هایی تشبیه کردند که مایه استواری زمین اند و این استواری به دلیل استواری در ایمان و استقامت در راه حق است.

این احادیث اشاره به جایگاه ویژه زراره نزد اهل بیت(ع) دارد که او را شایسته حفظ معارف این معصومین تاریخ میگرداند.

چرا که زندگی اصحابی چون زراره در راه تعلم و حفظ و حراست احادیث اهل بیت(ع) صرف شده است. به طوری که اگر مجاهدت این افراد نبود مسلما تلاشهای سلمان ها و کمیل ها، ابوحمزه ها و هشام ها در همین نقطه تاریخ متوقف می مانده است.

از همین رو است که امام صادق(ع) در حدیث دیگری می فرمایند:

"خداوند زراره بن اعين را بيامرزد. اگر زراره نبود، احاديث پدرم از بين مي رفت."[8]

 همانند یک راهنما

زراره در چنان جایگاهی بود که از سوی امام صادق(ع) به عنوان مرجع و محل رجوع برای اشکالات و سوالات در حوزه دین معرفی می شد.

 این مقام و جایگاه ویژه ای است که امام (ع) هر کسی را در این سطح و جایگاه نمی دید. یعنی با اینکه امام صادق(ع)  یاران و شاگردان متعددی داشت، اما معرفی برخی از آنان به عنوان متخصصان ویژه، مرتبه بالاتری است که از برجستگی های اعتقادی و فکری آن اصحاب حکایت دارد.

نباید از یاد برد که در عصر امام صادق(ع) اختلاف افکنی و مکتب سازی علیه مکتب اهل بیت (ع) به سرزمین های اسلامی هجوم آورده بود و در حقیقت حربه ای بود که دشمنان برای غبار آلود کردن فضا و گم شدن مسیر حق در این میان، از آن سود میجستند. در این شرایط نیاز به مرجعی صحیح برای فهم قرآن و کشف روایات صحیح نیاز جدی برای امت اسلامی به حساب می آمد. [9]

واقعه  تاریخی زیر نشان می دهد که امام صادق(ع) زراره را مرجعی مورد اطمینان به جویندگان صراط مستقیم معرفی می کردند:

مفضل بن عمر می گوید: روزی فیض بن مختار نزد امام صادق(ع) آمده بود. آیه  ای از قرآن خواند حضرت (ع) آیه را برای او تاویل کردند.  

فیض به حضرت گفت: خدا مرا فدایت کند این اختلاف بین شیعیان شما چیست؟

امام فرمود: فیض کدام اختلاف؟

فیض به حضرت(ع)  عرض کرد :در کوفه به جلسات بحث آنان می روم و از اختلاف آن ها در روایاتشان به شک می افتم تا این که به مفضل بن عمر مراجعه می کنم او مرا از این شک می رهاند و آسوده خاطر می شوم.

امام(ع)  فرمود:

"ای فیض! درست می گویی همان طور که گفتی مردم در دروغ بستن بر ما ولع دارند گویی خداوند دروغ بستن بر ما را واجب گردانیده و جز این چیزی از آن ها نخواسته مطلبی را با یکی از آن ها در میان می گذارم، هنوز از  نزد من خارج نشده است آن را بر غیر تاویلش می نماید و این کار به خاطر آن است که هدفشان از حدیث و محبت ما الهی نیست و امیال دنیایی دارند.

هر کدامشان دوست دارند برای خودشان کسی باشند هیچ بنده ای نیست که نفس خود را بلند گرداند مگر اینکه خداوند او را ذلیل و پست کند و هیچ بنده ای فروتنی و تواضع نکند مگر اینکه خداوند او را بلند  مرتبه گرداند و شرافت دهد.

پس هر گاه در جست و جوی حدیث ما برآمدی بر تو باد که به این شخص که این جا نشسته است مراجعه کنی. و با دست اشاره به یکی از اصحاب کرد."

فیض می گوید، از حاضران سوال کردم که آن مرد کیست گفتند او زراره بن اعین است.[10]

با نگاهی دیگر در این حدیث شاخصه های زراره را می توان اینگونه بیان کرد:

-     او مردی است که محبتش به اهل بیت(ع)  حبی خالص و الهی  و فارغ از امیال دنیایی است.

-    او مردی است که در پیشگاه اهل بیت(ع) "خود" و نفسی نمیشناسد. فروتنی اش او را صاحب شرافتی کرده که خداوند به او بخشیده است.

و در ارجمندی یک شیعه همین بس که حجت الهی او را به این دو وصف بستاید.

زراره، پیروز میدان احتجاج

زراره در گفتگو و احتجاج نظيري نداشت و هيچ كس نمي توانست در برابر استدلالهاي قاطعش، سخني بگويد.  او با همه دانشش، خود را برتر از دیگران نمی‏شمرد و به خود مغرور نمی‏شد و در این توانایی خود را در به جدل نمی‏پرداخت.

 به همین دلیل امام صادق(ع) او و برخی دیگر از یارانش را برای مباحثه با علمای دیگر مذاهب و مخالفان انتخاب می‏کرد، و با صراحت تمام به مخالفان می‏فرمود: اگر بتوانید اصحاب مرا در مباحثه علمی شکست دهید، چنان است که مرا شکست داده‏اید.

زراره از جمله معتمدین امام بوده است که در هنگام مناظره و بحث از سوی امام انتخاب می شد.

مردی از اهل شام آمد و اجازه ورود خواست. حضرت اجازه فرمود، مرد داخل شد و سلام کرد.

امام صادق(ع) فرمود: بنشین! اگر نیاز و مطلبی داری در میان بگذار!

مرد شامی گفت: به من خبر رسیده که هر چه از شما سوال شود، شما پاسخ آن را می‏دانید، از این‏رو آمده‏ام تا با شما مناظره کنم.[11]  و  سپس خواست که در فقه مناظره کند.  

امام علیه‏السلام به زراره فرمود: ای زراره با او به مناظره برخیز!، زراره با مرد شامی به مناظره برخاست تا آن هنگام که مرد شامی از جواب باز ایستاد.[12]

این مناظره بیانگر میزان اعتماد آن حضرت به مرتبه والای علمی زراره و همانندهای او است.امام(ع)ذرّه‏ای در توان علمی یارانش شکّ نداشت و قاطعانه فرمود با آنان مناظره کن اگر بر آنها غلبه یافتی، چنان است که بر من غلبه یافته‏ای.

با این کار امام علاوه بر اینکه مزیّت یاران و اطرافیان خود را به همگان میشناساند ، ناتوانی خصم را نیز آشکار میکند که آنان توانایی مباحثه و مقابله با یاران وی را ندارند، چه رسد به خود آن حضرت.

در کنار روایاتی که در فضائل زراره نقل شده ، برخی روایات هم در مذمت او آمده. دلیل این امر را میتوان دراوضاع سیاسی زمان زراره جستجو کرد، دورانی برای شیعیان بسیار سخت و طاقت فرسا شده بود . خلفاي عبّاسی پيوسته اصحاب و ياران نزديک امامان را به بهانه هایی واهی، دستگير وبه شهادت مي رساندند، در صدد اين بودند كه اصحاب با وفای امام صادق(ع) را شناسایی و رفته رفته از آن حضرت جدا سازند. در پي اين توطئه  زراره بن اعين را شناسایی کردند براي اينكه مطمئن شوند كه او از اصحاب امام صادق(ع) است چندين بار افرادي ناشناس را به خدمت حضرت فرستادند و از حال زراره جويا شدند.

امام که حافظ جان شیعیان است و اهتمام به حفظ جان یاران خاصی داردکه رسالت انتقال معارف اهل بیت را برعهده دارند، برای نجات  اين مرد با وفا، در پاسخ آنان به تقيه، از زراره بدگویی و گاهي اعلام دوری از وی می كردند و همين امر باعث شد كه آنها نسبت به زراره بد گمان نشوند و در نتيجه، احاديث امامان باقی بماند و بوسيله زراره به ديگران برسد.

تصدیق به امامت  امام  کاظم(ع)  قبل از وفات

پس از شهادت امام صادق(ع) در جامعه ، شبهه های ایجاد شده بود، مبنی بر این که جانشین امام صادق(ع) چه کسی است؟

اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق(ع)و مورد علاقه آن حضرت بود. اسماعیل در زمان حیات آن حضرت وفات یافت.  اما پس از شهادت امام صادق(ع) جمعی دچار شبهه شدند و بعدها فرقه اسماعلیه شکل گرفت.

مطالعه عکس العمل زراره بن اعین در فهم مساله امامت امام کاظم(ع) بسیار جالب و آموزنده است:

در این هنگام زراره فرزندش عبید را- که از شخصیتی والا و اعتقادی راسخ برخوردار بود - فرا خواند و گفت : فرزندم در بحث امامت اختلاف وجود دارد پس توشه برگیر و سوی مدینه برو تا خبر صحیح بیاوری.

در این هنگام  زراره بیمار شد ، چون هنگام فوت او رسید ، از عبید سوال کرد ، گفتند : هنوز بازنگشته است. زراره قرآن را خواست و گفت: خدایا تصدیق میکنم آنچه پیامبرت – محمد (ص)- آورد و آنچه که از زبان او برای ما بیان کرده ای و آنچه در این قرآن جامع آمده است. گواهی میدهم اعتقاد و دین من ، چیزی است که در این کتاب بیان شده و خبری است که فرزندم عبید می آورد و تو بر این اعتقاد من گواه هستی.

پس از آن زراره وفات یافت و فرزندش عبید آمد. هنگامی که درباره امر امامت از  عبید سوال شد، گفت : ابوالحسن موسی کاظم (ع) امام است."

این چنین بود که زراره ارادت خود را به اهل بیت کامل کرد و در حال ایمان به این سرچشمه های هدایت چشم از دنیا فرو بست. عمر با برکت ایشان حدود هفتاد سال بود. [13]

 پلی بین زراره بن اعین و یک شیعه در امروز

از آنجا که هدایت های ائمه فرا زمانی و فرا مکانی است  و محدود به زمان و دوره خود آن ها نیست، شایسته است که از این یار بزرگ الگو برداری کنیم:

*زراره بن اعین شخصیتی  مورد اعتماد برای اهل بیت بود و از جانب امام صادق(ع) به عنوان مرجع علمی در پاسخ به سوالات و شبهات معرفی شد.

شایسته است ما نیز در فهم احادیث و حقیقت دین کوشش کنیم تا محلی صحیحی برای پاسخ گویی به سوالات دینی مردم زمان خود باشیم.

 *زراره یاوری نیکو برای مناظره ها و مقابله علمی با مخالفان بود.

بر ما است که از زراره ابن اعین الگو بگیریم و با اتکا به ثقلین و مجاهدت های علما و تسلط بر اندیشه مخالف پاسخ گوی مخالفان باشیم.

 *زراره برای تشخیص حق به هر طریقی تلاش می کرد که نمونه بارز آن در امامت امام کاظم(ع) ذکر شد.

بر ما است چون او با دقت و ریزبینی برای  تشخیص صحیح ترین ها و انتخاب بهترین ها در مکتب اهل بیت تلاش کنیم.

---