آسیای مرکزی مجموعه کشورهایی را در بر می گیرند که با وجود تنوع قومی و زبانی در یک ویژگی مشترکند. اسلام به عنوان دین غالب و فراگیر وجه اشتراک مردمان این خطه است.
تاریخ پر حادثه ی منطقه آسیای مرکزی از یک سو وابستگی های جغرافیایی و فرهنگی این خطه به ایران را به تصویر می کشد و از سوی دیگر نشانگر قدرت طلبی های روس ها و تحولات پر آشوب دهه های اخیر است. از همین رو است که کشورهای این منطقه را می توان قربانیان تقابل و نزاع فرهنگی قدرت های سنتی منطقه دانست.
علی رغم مسلمان بودن اکثریت مردم این منطقه، آنچه که آسیای مرکزی را از مناطقی همچون خاورمیانه جدا می کند تجربه تاریخی تلخی است که در زمان روسیه تزاری و پس از آن توسط اتحاد جماهیر شوروی به مسلمانان این منطقه تحمیل شد. در آن دوره سیاست های سرکوب گرایانه و دین زدایانه متاثر از تفکرات مارکسیستی و کمونیستی سبب کمرنگ تر شدن دین شد که متاسفانه در دراز مدت آثار سویی را برجای گذاشته است.
تاجیکستان
در میان حلقه کشورهای تشکیل دهنده آسیای مرکزی، تاجیکستان از دو جهت برجسته و متمایز است:
نخست: اشتراکات فرهنگی و زبانی با ایران
و دوم: اسلام گرایی در قالب جنبش های اجتماعی
هر دو ویژگی فوق به گونه ای تاجیکستان را به منطقه حساس خاورمیانه پیوند می دهد. زیرا هم خصایص دینی و فرهنگی ایران در خاورمیانه تاثیر گزار است و هم خاورمیانه خاستگاه جنبش های اجتماعی مبتنی بر ایدیولژی های اسلامی است. امری که آن را میتوان در یک کلام، و البته با مسامحه، به واژه «بیداری اسلامی» تعبیر کرد.
اینک همه کشورهای آسیای مرکزی به سازمان کنفرانس اسلامی پیوسته اند و بدین ترتیب، پیوندهایی با جهان اسلام وجود دارد.
موقعیت جغرافیایی
جمهوری تاجیکستان از نظر مساحت دارای 4 درصد وسعت آسیای مرکزی است و در جنوب شرقی شوروی سابق واقع شده است. همسایگان این کشور از غرب و شمال غرب، ازبکستان، از شمال قرقیزستان، از جنوب افغانستان و از شرق با چین هم مرز است.
این کشور از 5 منطقه اصلی جغرافیایی تشکیل شده است که شامل تاجیکستان شمالی، تاجیکستان جنوبی، تاجیکستان مرکزی، زرافشان و پامیر است.
جمعیت
طبق آمار سال 2000 این کشور در حدود 6 میلیون نفر یوده است که بر اساس پیش بینی ها جمعیت این کشور تا سال 2021 دوبرابر خواهد شد. 50 درصد جمعیت تاجیکستان زیر 20 سال سن دارند. لذا تاجیکستان را می توان کشوری با نیروی انسانی جوان دانست.
مذهب در تاجیکستان
در حال حاضر 84 در صد جمعیت تاجیکستان خود را مسلمان میدانند. مسلمانان خود به دو گروه اکثریت و اقلیت تقسیم می شوند. از این رقم 80درصد اهل تسنن حنفی مذهب و 4 درصد الباقی شیعیان اسماعیلی مذهب اند.
مسیحیان 11درصد جمعیت اند (که همه از نژاد روس اند) و 5 درصد باقی مانده پیروان سایر مذاهب هستند.
تعالیم دینی در دوران حاکمیت کمونیست ها ممنوع بود. با این وجود از پانزده سال قبل از پروستریکا آموزش مذهبی و علوم دینی به صورت پنهان از دید دولت برقرار بود و بیشتر در منازل صورت می گرفت. البته دولت برای کنترل مذهب اداره ای به نام اداره دینی یا قاضیات (مفتیات) تشکیل داده و تعدادی از علمای وابسته را در آن به کار گرفته بود. به عبارت دیگر مسئولین و کارگزاران اداره قاضیات از عمال حکومت بودند و همکاری نزدیکی با سازمان جاسوسی شوروی سابق KGB داشتند.
در زمان شوروی سابق تفکر غالب در مورد مسلمانان این بود که رشد سریع جمعیت مسلمانان شوروی، ثبات اتحاد جماهیر شوروی را به مخاطره می اندازد و حتی ممکن است که به تجزیه آن منجر گردد. البته دیدگاههای اقتصادی مقامات شوروی در آن ایام، نیز به محدودیت مسلمانان به طور ویژه دامن می زد.
استقلال تاجیکستان، مناقشه "حزب نهضت اسلامی" و دولت
به هنگام استقلال کشورهای آسیای مرکزی، در پایان سال 1991، نظرات زیادی در منطقه و خارج از آن، در خصوص تأثیر احتمالی عامل اسلام در سیاست و جامعه بیان می شد. در تاجیکستان دولت و گروه اسلامی، به رهبری تاجیکستان، به زودی در مناقشه ای درگیر شدند که به وقوع جنگ داخلی در اواسط 1992 منجر گردید. این کشمکش به مدت 5 سال و به طور پراکنده ادامه یافت و سرانجام در پی امضای پیمان صلح میان گروه های مبارز در ژوئن 1997 رسماً به پایان رسید.
حزب نهضت اسلامی تاجیکستان با بسیاری از دیگر کشورهای اسلامی ، از جمله عربستان سعودی و امیرنشین‌های حاشیه‌ی جنوبی خلیج فارس، پاکستان، ترکیه و همچنین تشکل های اسلامی و اسلام گرا، مانند جماعت اخوان المسلمین در مصر و جماعت اسلامی در هند و پاکستان و حزب عدالت و توسعه و اسلاف آن در ترکیه، دارای مناسبات نزدیک است. همان گونه که با بسیاری از کشورها و موسسات و گروه‌های مردم نهاد غربی، روابط فراگیر و دوستانه‌ای دارد.
افراط گرایی، جایگرین خلاء اعتقادی چندین قرن
اگر آسیای مرکزی را سرزمینی خالی از هویت اعتقادی اصیل بدانیم به خطا نرفته ایم. قرن های متمادی مسلمانان این منطقه اسلام را در قالب اندیشه های صوفی مآبانه می دیده اند. این مسئله سابقه ای به قدمت ادبیات عرفانی فارسی در سرزمین تاجیک ها دارد.
سالها حبس اندیشه و هفتاد سال حکومت کمونیسم بر این فقر معنوی دامن زد. به طوری که پس از فروپاشی کمونیسم مردمان جمهوری های برجای مانده افرادی بودند که از سوء تغذیه فکری به شدت رنج می برده اند.
این خلاء معنوی تاجیکستان را به سرزمینی تشنه ایدئولژی مبدل ساخت. منطقه ای بکر و حاصلخیر برای کاشتن هر بذری، حتی بذر سلفی گری و افراط.
اندیشه‌های سلفی و وهابی از دو مجرای اصلی وارد آسیای مرکزی شدند. یکی با حضور مبلغان عرب در منطقه و تحصیل علمای منطقه در کشورهای عربی. راه دیگر ورود اندیشه‌های افراط گرایی پس از جنگ افغانستان و شوروی (و تاثییرپذیری مرزهای جنوبی تاجیکستان و ازبکستان از آن) و سپس حضور طالبان در افغانستان و پاکستان بود که به صورت ساختاری و سازمانی، زمینه ورود اندیشه ها و اندیشمندان و جریان‌های سلفی- وهابی را به منطقه به ویژه از طریق دره فرغانه باز کرد.
جدایی مذهبی در تاجیکستان
در برخی موارد گفته می شود که "تجدید حیات اسلامی" در کشورهای آسیای مرکزی، با الهام از مسلمانان کشورهای دیگر و حمایت های آنان صورت می گیرد. البته باید دانست آنچه که دقیقا رخ داده است پدیده جدایی مذهبی است نه "تجدید حیات اسلامی".
مساعدت‌ها و حمایت‌های قابل ملاحظه مراجع رسمی برخی از کشورهای اسلامی، به ویژه عربستان سعودی در حوزه های علمی، آموزشی، دینی و همچنین عمرانی و اجتماعی در تاجیکستان جدایی مذهبی را برجسته و حتی اختلاف و حتی نزاع مذهبی شیعه- سنی را تقویت کرده است. تا جایی که بخشی از کمک های مالی برای ساختن مساجد و مدارس دینی و نیز تعمیر بناهای تاریخی اسلامی از منابع خارجی، تأمین می گردد.
دانشجویان و طلاب بسیاری از آسیای مرکزی (چند صد نفر در سال)، برای تحصیل عازم کشورهایی چون ترکیه، مصر، عربستان و پاکستان می شوند. از زمان کسب استقلال تاکنون، چندین هزار نفر از مردم آسیای مرکزی به زیارت خانه خدا رفته اند و بعضی آنها این عمل را دو یا سه بار انجام داده اند. در اوایل دهه 1990 و سپس در سال 1999 هزینه سفر چندین هزار نفر از سوی پادشاهی عربستان سعودی تقبل گردید.
چرا عربستان تا این حد در مورد کشورهای آسیای مرکزی و به ویژه تاجیکستان دست و دلبازانه رفتار می کند؟ دلایل زیر از علل تمایل عربستان به گسترش نفوذ در این منطقه بوده است:
- موقعیت ژئو استراتژیک منطقه (تمایل به دست اندازی فرهنگی در قلمرو روسیه)
- بهره گیری از همسایگی تاجیکستان و افغانستان که کانون نزاع و درگیری مذهبی در منطقه است.
- بهره گیری از ظرفیت فرهنگی فارسی زبانان تاجیکستان برای مقابله با ایران و تحت الشعاع قرار دادن فرهنگ ناب تشیع
جمع بندی
در قاموس جغرافیای جهان اسلام، هر مسلمان حامل پرچم و پیام اسلام است. مسلم است که اگر محتوای اصیل این پیام به جان او ننشیند قادر نخواهد بود که جان تشنه دیگری را سیراب کند.
بر این مبنا تاجیکستان سرزمینی است پر تنش و سرشار از سراب های موهوم. سرزمینی که بر مسلمانانش جفایی تاریخی روا داشته شده. مردمی که از جنبه اعتقادی، معنوی و مادی مستضعف نگاه داشته شده اند. مردمی که سزاوار دستیابی به حقیقت اسلام ناب اند.
و اگر امروز ما ایرانیان از ظرفیت اشتراکات فرهنگی مان برای معرفی مکتب اهل بیت(ع) به آنان بهره نبریم، مالکان زر و زور و مدعیان دروغین، اسلام بربافته خود شان را به جای گوهر ناب در این منطقه عرضه خواهند کرد. امری که هوشمندی و وظیفه شناسی دینی ما را بیش از پیش می طلبد.
منابع:
- در آمدی بر جنبش های اسلامی در آسیای مرکزی/ دکتر برات شمسا/ نشر آستان قدس رضوی/ سال 1388
- مقاله "اسلام گرایی، تاجیکستان ، آسیای مرکزی"/ دکتر محمد حسین امیر اردوش(رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان)
[1] - صاحبنظران آسیای مرکزی امروز را شامل کشورهای ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان میدانند.
[2] پرسترویکا (به روسی: перестро́йка) اصطلاحی روسی است که به یک سری از اصلاحات اقتصادی که در ژوئن ۱۹۸۷ توسط رهبر وقت شوروی، میخائیل گورباچف، معرفی گشت اطلاق می‌شود. این واژه در لغت به معنای "بازسازی" است و منظور از آن اصلاحاتی اقتصادی برای بازسازی اقتصاد شوروی بود.(دانشنامه ویکیپدیا)
[3] این وضعیت در سایر جمهوری های استقلال یافته آسیای مرکزی نیز کم و بیش وجود دارد.
[4] از آن جمله است اعطای سخاوتمندانه بورسیه‌های تحصیلی و فرصت‌های مطالعاتی، ساخت و ساز و تعمیر و تجهیز مساجد، دعوتیه های حج و عمره و مانند آن.
