در مسیر تجار ایرانی پیش از اسلام، سرزمین بالکان[1] را در میانه جاده ابریشم به مشرق زمین پیوند می داد. نخستین بار بوسنی و هرزگوین و آلبانی فعلی توسط فاطمیون مصر[2] فتح شد.
بوسنی و هرزگوین در واقع یکی از جمهوری های استقلال یافته یوگسلاوی سابق است که پس از جنگ جهانی دوم فروپاشید.[3]
بوسنی[4] و هرزگوین نام منطقه ای مسلمان نشین از یوگسلاوی سابق است که پس از فروپاشی یوگسلاوی و تحمل سالها ظلم و جنایت از سوی اقوام صرب و کروات، به استقلال رسیده و به این نام خوانده می شود.
در حال حاضر بوسنی کشوری است که جمعیت آن ترکیبی از مسلمانان، کروات ها و صرب هاست. مسلمانان این کشور 40 درصد جمعیت آن را تشکیل می دهند. مسیحیان ارتودوکس 31 درصد، کاتولیک ها 15 درصد و مابقی از دیگر ادیان و مذاهب به شمار می آیند.
مسلمان ها و کروات ها در یک مجموعه و صربها در مجموعه دیگری به نام جمهوری صربسکا نظام حکومتی خاص این کشور را تشکیل می دهند.
ایران و فرهنگ آن در بوسنی
نخستین فرد مسلمانی که در این منطقه حاکم بود «غازی خسرو بیگ» نام داشته است. وی هرچند از سوی حکومت عثمانی در آنجا مستقر بوده اما چنانچه از نام او پیداست اصالتا ایرانی بوده است.
ایران از دیر باز با این منطقه در ارتباط بوده است. زبان فارسی به طور نسبی در آنجا رواج دارد و شعرای ایرانی در آن شناخته شده اند. شاید بتوان علت این پیوند فرهنگی را وجود جاده ابریشم دانست که علاوه بر یک شاهراه اقتصادی نقش یک شریان فرهنگی غنی را ایفا می کرد. آنها به طور خاص به ایران به دیده احترام و به عنوان مرکز اسلام می نگرند.
فرهنگ اهل بیت(ع) در بوسنی
مردم این خطه جز دوستداران اهل بیت اند. آنان در نام گذاری فرزندانشان اسامی چون فاطمه، فضه، حسن، حسین، محمد، علی، صادق و ... را انتخاب می کنند. در بسیاری از مساجد اسلامی این اسامی بر در و دیوار حک شده است. در میان بسیاری از سرودهای بوسنیایی، ادعیه بسیاری که ویژه شیعیان است وجود دارد.
همچنین مسجد قاضی عسگر که شخصیتی شیعه بوده است نیز دلالت بر عمق نفوذ تشیع در این منطقه دارد.[5]
سازمان دهی و تشکیلات مسلمانان بوسنی
همزمان با تشکیل دولت یوگسلاوی-سابق- مسلمانان در صدد تشکیل یک ارگان واحد برآمدند.[6] ولی این امر با اهداف نظام حاکم مغایرت داشت چرا که یوگسلاوی سابق مبتکر و منادی نظام فرقه ای بود و از سربرآوردن مسلمانان به عنوان یک فرقه اجتناب می کرد.
در یوگسلاوی همواره روابط رهبران مسلمان و علما طبق منشوری تنظیم می شد. این منشور در سال 1924 در ترکیه تدوین شده بود.
این منشور بر مسلمین واجب می کرد که در حالت فقدان حکومت اسلامی از بین خود شخصیتی را به ریاست دینی برگزینند تا این رئیس اقدام به انتخاب ائمه جماعات و خطباء و قضات بنماید.
بیشتر موسسات مسلمانان عبارت بود از مراکز تربیتی و آموزشی. نظیر مدارسی در سارایوو، پریشتینا، اسکوپیه. مثلا در دانشکده تحقیقات اسلامی در سارایوو پیش از جنگ 120 دانشجوی دختر و پسر مشغول تحصیل بودند.
هیئت چاپ و نشر ویژه مسلمانان، تابع علما و روسای مذهبی است و به جز آن موسسات اسلامی دیگری نیز وجود دارند که دارای حق نشر بوده و به طور مستقل اداره می شوند. بزرگترین ناشر کتاب «دارالقلم» است که در سارایوو واقع شده و متعلق به علمای اسلامی است.
فاجعه در بوسنی، جراحتی عمیق بر پیکر جهان اسلام
در سال 1939، بوسني ميان دو قوم صرب و كروات تقسيم شد. اين آغاز فاجعه خونيني بود كه تقريبا از هر ده مسلمان يك نفر زنده ماندند. صربها و كرواتها با اعمال نقشه هايي مسلمانان را پراكنده ساختند. به اين منظور دو طرح ارائه گرديد:
- راندن اجباري شهروندان مسلمان
- عمليات تصفيه نژادي و جايگزيني صربها به جاي مسلمانان[7]
به دنبال اين، صربها آثار متعلق به مسلمانان از قبيل مساجد، مدارس، مراكز اقتصادي و... را به كلي نابود كردند.
در طول سالهاي 1941 الي 1945 نيز مسلمانان بوسني مورد دو هجمه سنگين قرار گرفتند. يكي از سوي هواداران نازيسم در كرواسي و ديگري گروههاي ترور و وحشت چتنيك[8] كه به طور وسيع و سازمان يافته اي در صدد محو هرگونه اثر و نشانه از مسلمانان بودند.
كشتار مسلمانان بوسنيايي در خلال جنگ دوم جهاني نيز يكي از تلخ ترين جنايات تاريخ مسلمانان، اروپا و بلكه جهان است. در اين وقايع قريب يكصد هزار مسلمان بدون هيچ رحمي، از سالمندان، كودكان، زنان را مورد شكنجه و آزار و كشتارجمعي قرار گرفتند.
پس از انقلاب اسلامي ايران و با شروع موج بيداري حقيقت طلبان جهان، بار ديگر مسلمانان رنج كشيده و مظلوم اين منطقه شاهد رخداد فجايع دهشتبار ديگري بودند.
صربهای بوسنی، که از جانب صربستان و مونته‌نگروی همسایه حمایت می‌شدند، جمهوری صرب بوسنی را تشکیل داده و به قصد تجزیه جمهوری در طول خطوط قومیتی و پیوند دادن نواحی صرب‌نشین برای تشکیل «صربستان بزرگ»، به حمله مسلحانه علیه مسلمانان پرداختند.گوشه اي از اين جنايات هولناك كه در اوایل دهه 1990 ميلادي به وقوع پيوست از رسانه هاي جهان مخابره شد.[9]
جنگ صربها از ابتدا با حمله به سنت و فرهنگ مسلمانان همراه بوده است. آنان تعداد زیادی از روحانیون مسلمان را تبعید یا زندانی کرده و یا آنان را کشتند. کتابخانه های ملی و سمینارهای مذهبی را از بین بردند و بیش از نیمی از مساجد و آثار باستانی اسلامی به دست صربها نابود شد. این کتابخانه ها حاوی میراث اسلامی به قدمت 6 قرن بودند.
جناياتي كه انسانيت را متنبه مي كرد و حتي قلب غير مسلمانان را به درد مي آورد.[10] سر انجام در ۲۱ نوامبر ۱۹۹۵ گروه‌های درگیر جنگ، موافقت‌نامه صلح دیتون را امضا کردند که جنگ سه ساله داخلی بین قومیتی را متوقف کرد.[11]
[1] شبه جزیره بالکان در جنوب اروپا واقع است.از مغرب به دریای آدریاتیک ، از مشرق با دریای مرمره و اژه، از جنوب به مدیترانه محدود است.
[2] در قرن چهارم هجری سه خلافت در جهان اسلام وجود داشت: خلافت عباسی در عراق، خلافت اموی در اندلس و خلافت فاطمی در مصر
[3] جمهوری بوسنی و هرزگوین پس از فروپاشی یوگسلاوی، در پی همه‌پرسی استقلال (سال ۱۹۹۲م.)، اعلام موجودیت کرد.
[4] تمرکز نوشتار پیش رو بر تحولات این منطقه در بیش از نیم قرن اخیر است و لذا هرچند تاریخ پیش از جنگ، این منطقه را جزء یوگسلاوی می شناسد اما در این نوشتار، وضعیت فعلی مسلمانان این خطه در جغرافیای سیاسی جهان، ملاک قرار گرفته و هر جا نام بوسنی به کار رفته، مراد بخشی از شبه جزیره بالکان است که با هویت اسلامی اش شناخته شده است.
[5] نخستین مسلمانان این ناحیه پیرو مذهب اسماعیلیه و تحت تاثیر ایران بودند. (سخنرانی آقای عمر باشیچ مفتی زاگرب در سمپوزیوم اسلامی در کرواسی در تاریخ 8/2/1375)
[6]طوائف مسلمانان در این مبارزه به صورت یکپارچه عمل می کردند و و این وحدت به استثنای سالهای 1941-1945 تاکنون ادامه داشته است.
[7]طرح اول از جانب واسوكبرواويچ و طرح دوم از سوي سياستمدار مشهور صرب، ايووان درتيچ عرضه شد
[8] تشكيلاتي موسوم به چريك هاي ملي صرب كه رهبري آنها را ميخائيلوويچ به عهده داشت.
[9] مجموعه «خنجر و شقايق»، مستند و مجموعه ارزشمندي است كه شهيد بزرگوار سيد مرتضي آويني با گروهي از همكارانش در سال 1371ش. از وقايع بوسني به روايت تصوير درآورده است.
[10] اسناد تكان دهنده اي از هتك حرمت زنان مسلمان بوسنيايي از هر قشر و جايگاه اجتماعي اعم از پزشك و پير و جوان و... در خلال اين جنگ در دسترس است.
[11] «علی عزت بگوویچ» که طی سالهای جنگ در این کشور، رهبری مسلمانان بوسنی و هرزگوین را به عهده داشت، به عنوان نخستین رئیس جمهور این کشور تا سال ۲۰۰۰ میلادی براین جمهوری حکومت کرد. در حال حاضر ریاست جمهوری هر ۸ ماه یک بار بین یک صرب، یک بوسنیایی و یک نفر از کرواسی در گردش است.