در سفر ۱ از بینش و نگاه اسلامی به سفر گفتیم و توضیح دادیم که در تعالیم اسوه‌های الهی هدف از سفر چیست. دربارۀ منش اسلامی در سفر نیز در این نوشته و نوشته‌های آتی خواهیم گفت.
عزم سفر
عزم سفر و تدارک سفر منفک از سفر نیست. در بینش اسلامی عمل با نیت آغاز می‌شود، نه صرفا با ظهور فیزیکی آن، پس لازم است دربارۀ اقدامات پیش از سفر نیز در این بخش توضیح دهیم.
در سفر ۱ گفتیم در زندگی دینی هر سفری ارزشمند است، اگر مسافر با نگاهی صحیح و دیده‌ای عبرت‌بین سفر کند. قرآن به گردش در همۀ زمین توصیه می‌کند؛[1] پس همۀ جای زمین مقصدی مباح و حلال برای سفر است؛ جز در صورتی که هر فرد خود تشخیص بدهد که آن سفر خاص برای او مفسده‌ای در پی دارد. حضرت علی(ع) فرمودند: «به سفری كه در آن بیم خطر بر دین و نماز هست، نروید.»[2] توصیه مولای متقیان ترک سفرهایی است که در آن احتمال می‌رود به دین انسان ضربه بخورد یا فرد از ادای فرایض در آن باز بماند؛ پس سفرهایی را که به دین و ادای فرایضمان آسیب می‌رساند، حتماً باید ترک کنیم.
پیامبر(ص) افرادی را که بی‌هیچ عذری تنها سفر می‌کنند بدترین مردم دانسته‌اند.[3] همان طور که گفتیم از نگاه امیرالمؤمنین(ع) در سفر پنج فایده است: «اندوه‌زدایی، درآمدزایی، دانش‌افزایی، ادب آموزی و همراهی با شرافتمند.»[4] و تنها سفر کردن سبب می‌شود از یکی از فواید سفر یعنی همراهی با نیکان و شرافتمندان محروم شویم و بهره‌مندیمان از چهار فایدۀ دیگر نیز محدود شود؛ چه در همراهی مداوم با همسفران در طی مسیر فرصت دانش‌اندوزی و کسب ادب و کسب تجربه و انبساط خاطر فراهم‌تر است. البته وقتی مصاحبت با همسفران سودمند است که پیش از سفر همسفران خود را بشناسیم[5] و با شرافتمندان و نیکان همسفر شویم. امام صادق(ع) فرمودند: «با کسی مسافرت کن که او مایۀ زینت تو باشد؛ نه اینکه تو مایۀ زینت او باشی.»[6] در توصیه به معاشرت و همسفر شدن با کسی که در او شرافت و بزرگی می‌بینیم؛ ظرافت‌هایی است: اول اینکه این توصیه‌ای است به برتر دیدن دیگری از خود؛ نه اینکه وقتی به همسفران خود نگاه می‌کنیم با خود بگوییم حتماً آنها مرا از خودشان بهتر می‌دانند و همراهی دیگران با ما مایۀ غرورمان شود. در عمل تواضع مؤمن باید سبب شود همه را برتر از خود بداند و با مردم به‌نیکویی معاشرت کند. سیره عملی اهل‌بیت(ع) نیز نشان می‌دهد برترین انسان‌ها با اقشار مختلف مردم از هر طبقۀ اجتماعی یا حتی هر دینی همسفر می‌شدند.[7] اما باید توجه کرد که در این همراهی عزت هر دو طرف حفظ شود. حضرت علی(ع) فرمودند: «با کسی مسافرت نکن که برای تو به اندازه‌ای که تو برای او ارزش قائل هستی احترام نمی‌بیند.»[8]
از دیگر آداب سفر فراهم آوردن توشه برای سفر است. توشۀ مناسب و درخور[9] نشانۀ شرافت مسافر است. این توشه فقط مایحتاج مادی نیست، بلکه غذای معنوی نیز جزو توشه‌ای است که مسافران باید برایش برنامه بریزند. پیامبر(ص) فرمودند: «توشۀ مسافر خواندن شعر و سرود است، مادامی که یاوه و بیهوده نباشد.»[10] بالاترین توشه و ذخیره یاد خداست. در دعاهای سفر مؤمنان از خداوند درخواست می‌کنند که حامی آنان در سفر باشد و خانواده و بازماندگان آنان را حفظ کند.[11]
خداحافظی، سنتی پسندیده
لازم است پیش از سفر دوستان و خویشانمان را مطلع کنیم و از آنها خداحافظی کنیم. پیامبر(ص) می‌فرمایند: «بر مسلمان است که هرگاه قصد سفر کرد برادران و دوستانش را خبر کند و بر برادران و دوستانش است که هرگاه از سفر بازگشت به دیدارش روند.»[12] کیفیت خداحافظی و استقبال به زمان و مکان و افراد وابسته است؛ اما نفس این مراوده توصیه‌ای است دینی که سبب جلب برکت می‌شود[13] و یکی از آثار آن حفظ و تقویت پیوندهای اجتماعی میان مسلمانان است.
در بخش آینده دربارۀ منش اسلامی طی سفر و پس از آن خواهیم گفت.
[1] این مضمون سیزده بار در قرآن تکرار شده است؛ برای مثال رجوع کنید به آل‌عمران، ۱۳۷؛ انعام، ۱۱؛ حج، ۴۶.
[2] بحار الانوار، ج۱۰، ص۱۰۸.
[3] الفقیه، ج۲، ص۲۷۷.
[4] مستدرک الوسائل، ج۸، ص۱۱۵.
[5] پیامبر(ص): همسفرت را بیاب و بشناس، آنگاه سفر کن. (مستدرک الوسایل، ج۸، ص۲۰۹.)
[6] الفقیه، ج۲، ص۲۷۸.
[7] داستان همراهی حضرت علی(ع) با ذمی و مشایعت ایشان و اسلام آوردن ذمی به علت همین رفتار بزرگوارانه مشهور است.(نک: الکافی، ج۲، ص۶۷۰.). همچنین امام صادق(ع) در توصیف جد بزرگوارشان فرمودند: امام سجاد(ع) با کسانی سفر می‌کردند که ایشان را نمی‌شناختند و شرط می‌کردند که خدمتگزار همسفران باشند. (عیون اخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۴۵.)
[8] کافی، ج۴، ص۲۸۶.
[9] پیامبر(ص): نشانۀ شرافت و شخصیت فرد این است که هنگام سفر توشه‌اش خوب و دلپسند باشد. (الکافی، ج۸، ص۳۰۳.)
[10] مستدرک الوسایل، ج۸، ص۲۱۳.
[11] برای مثال: حضرت رسول (ص) هنگامی که به سفر می‌رفتند، چنین دعا می‌کردند: «اللهم إنی أعوذ بک من و عثاء السفر و کابة المنقلب و سوء المنظر فی أهل و المال و الولد»؛ خدایا از سختی سفر و اندوه دوری و سرگردانی و دربدری و بدمنظری درباره خاندان و مال و فرزند به تو پناه می‌برم.»
[12] «حق علی المسلم اذا اراد سفرا ان یعلم اخوانه و حق علی اخوانه اذا قدم ان یاتوه.» (الکافی، ج۲، ص۱۷۴.)
[13] پیامبر(ص): «هرگاه سفر می‌کنید با برادران خود خداحافظی کنید، زیرا خداوند در سایۀ دعای آنان برایتان برکت قرار می‌دهد.» (الجامع الصغیر، ج۱، ص۸۹.)