اسلام ازدواج را قراردادی با شرایط ویژه می داند و نسبت به ملل و ادیان دیگر برای مسلمانان در ازدواج شرایط بیشتری مقرر کرده است، هر چند ازدواج در سایر فرهنگ ها را در ظرف و قالب خود به رسمیت می شناسد.
نکته اساسی، استحکام این قرارداد است. در قرآن از ازدواج به عنوان پیمانی محکم یاد شده است: وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضىَ بَعْضُكُمْ إِلىَ بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنكُم مِّيثَاقًا غَلِيظً(نساء/21).
از آثار روان شناختی ازدواج که تا حدی به نوع این پیمان مربوط می شود، تأثیر و تأثر شدید زن و شوهر از یکدیگر است که شاید بتوان آن را عمیق ترین و قوی ترین تأثیر و تأثر متقابل در روابط اجتماعی دانست عبارت هایی از متون اسلامی به این واقعیت روانشناختی اشاره دارد.
در مورد مردان گفته شده است:
با ازدواج، اختیار خود را به دست زن می دهند پس متوجه باشند عنان اختیار خود را به دست چه کسی می دهند.[1] همچنین هنگام ازدواج گفته شده است که ببین چه کسی را کنار خود قرار می دهی، در مالت شریک می کنی و بر دین و اسرارت آگاه می سازی.[2]
در مورد زنان نیز گفته شده است:
با ازدواج به تبعیت کامل شوهر در می آیند.[3]
هر دو تعبیر نشان وابستگی عمیق و متقابل بین زن و مرد را می رساند.
بر این اساس هر یک از زن و مرد، در رفتار و افکار و نگرش ها به شدت تحت تأثیر طرف متقابل قرار می گیرد. از آن جا که این امر لازمه ازدواج است، در تعالیم اسلام توصیه های اکیدی درباره گزینش همسر به ویژه شوهر وجود دارد، از جمله این که اعتقادات و رفتار فرد مورد گزینش در مسیر صحیح باشد.
از نکات دیگر، نگاه معنوی به ازدواج و جنبه تقدس آن در اسلام است. به طور کلی می توان گفت: هرگونه تقدس در ازدواج ریشه در ادیان الهی دارد. خطری که در جهان امروز نسل بشر را تهدید می کند تقدس زدایی از کانون خانواده است. سران استکبار و استثمار که قداست خانواده را مانعی در برابر مطامع و خواسته های نامشروع خود می بینند با همه توان تلاش می کنند در جهت تقدس زدایی از خانواده، فرهنگ سازی نمایند.
تعبیر های متون اسلامی، چه قرآن و چه کلام اولیای دین(ع)، به گونه های مختلف بر این تقدس تأکید می کنند.
برخی از این جملات عبارت اند از:
- کسی که ازدواج کند نیمی از دین خود را کامل کرده است.[4]
- یکی از زمان های نزول رحمت خداوند هنگام برگزاری عقد ازدواج است.[5]
همچنین بسیاری از رفتار های خانوادگی در اسلام به منزله عبادت محسوب می شوند و حتی بعضی از آن ها در شرایط خاص محبوب تر از برخی عبادات اعلام شده است.[6]
همه این امور که به تقدس و معنویت ازدواج اشاره دارد فرد را تشویق می کند تا مسئولیت ها و رفتارهای خانوادگی را جزو وظایف دینی خویش قرار دهد و بدین ترتیب امور زندگی دنیوی را در مسیر تکامل معنوی و اخروی قرار گیرد.
این در مقابل نگرشی است که راه رشد معنوی را در دوری از ازدواج جستجو می کند. اگر می بینیم در تعالیم اسلام به افراد توصیه می شود پیش از اقدام به ازدواج، در گزینش همسر و انجام مراسم در مراحل بعدی، با نماز و دعا و توکل بر خداوند رفتارهای خود را همراه کنند[7] به این جهت است که ازدواج را با معنوبت همراه کرده و به آن تقدس بخشند تا بتوانند زمینه تکامل و رشد انسانی را فراهم آورند.
با بررسی اهداف و کارکردهای ازدواج از دیدگاه اسلام، می توان زمان مناسب برای ازدواج را سال های آغاز جوانی دانست چنان که ائمه اطهار(ع) به صراحت توصیه می کردند که جوانان در صورت توان ازدواج کنند.[8]و افرادی را که از ازدواج خودداری می کردند مورد خطاب های ملامت آمیز شدیدی قرار داده اند.[9]همچنین رهبانیت در اسلام پذیرفته نیست[10] لذا پیامبر(ص) فرمودند: "از جوانان هر یک از شما که توان ازدواج دارد ازدواج کند زیرا ازدواج کردن چشم را(از نگاه نامحرم) بیشتر می پوشاند و دامن را پاک تر می کند و هر کس توان (ازدواج) نداشت روزه بگیرد زیرا روزه شهوت را فرو می نشاند. "[11]
در کلام اولیاء دین به برخی پیامدهای نامطلوب در تأخیر ازدواج اشاره شده است. برای نمونه، تأخیر ازدواج به ویژه دختران به نچیدن میوه رسیده از درخت تشبیه شده که آفتاب و وزش باد آن را فاسد می کند.[12]
بدیهی است شروع زندگی مشترک در دوران جوانی با مشکلات متعددی همراه است که ازدواج در سنین بالاتر و میانسالی برخی از این مشکلات را ندارد. لیکن جوانان باید مزایای روانی و اجتماعی ازدواج در جوانی را به برخی مزایای دیگر ترجیح دهند و انتظار فراهم بودن همه شرایط زندگی مطلوب را نداشته باشند. برای مثال یکی از موانع مهم ازدواج جوانان مشکلات اقتصادی و از جمله آن شغل و مسکن است که در صورت نیاز نباید ازدواج را به تأخیر بیندازند چرا که مطابق آیه صریح قرآن و وعده الهی، در صورت فقر، خداوند زن و شوهر را از فضل خود بی نیاز خواهد کرد:"... إِن يَكُونُواْ فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِي "(نور/32) و در کلام اولیاء الهی نیز آمده است که ازدواج موجب گسترش روزی می شود.[13]