اسلام در روسیه، هویت فراموش نشده

روسیه کشوری است پهناور، در شمال آسیا. سرزمینی با تنوع قومی و مذهبی فراوان. تحولات پرفراز و نشیب این منطقه از قرنها پیش مورد توجه بوده است. در قرن بیستم میلادی این کشور به لحاظ جغرافیای سیاسی اهمیت بیشتری یافت. وقوع دو جنگ جهانی که در هر دو روسیه یک سوی ماجرا بوده است، اوضاع را در این سرزمین مهم تر از پیش ساخت.

رشد و گسترش اندیشه کمونیسم این کشور را تا ورطه اضمحلال کشاند ولی با تمامی این فراز و فرودها مسلمانان این منطقه هرگز هویت اسلامی خود را فراموش نکرده اند.

*سابقه اسلام در روسیه

اسلام در روسیه بیش از 1400 سال قدمت دارد. در منطقه «پاولژیه» (سواحل رودخانه ولگا) اسلام تقریبا صد سال جلوتر از گرایش روسیه به شاخه ارتدوکس مسیحیت به عنوان مذهب رسمی وجود داشته است. در حال حاضر اسلام از لحاظ تعداد پیروان، دومین مذهب رسمی روسیه  بعد از مسیحیت ارتدوکس بشمار می آید.

علاوه بر اين ، مسلمانان روسيه درطول تاريخ روابط مسالمت آميزي با هموطنان مسيحي ارتدوکس خود داشته اند . به همين علت ، مي توان گفت مردم روسيه ، بطوركلي تصوير مثبتي از مسلمانان کشورشان دارند . البته برخي رسانه هاي روسيه که از صهيونيستها تاثير مي پذيرند ، تلاش مي كنند تا چهره مسلمانان اين کشور مخدوش جلوه دهند.

*تنوع قومی مسلمانان روسیه

تنوع قومی را می توان از مهمترین شاخصه های مسلمانان روسیه دانست.

مسلمانان مقيم روسيه را مي توان از نظر قومي و جغرافيايي به چهار گروه  تقسيم‌بندي كرد:

1.   منطقه ولگا (تاتارها و باشقيرها)

كه امت سواحل رود ولگا، بزرگترين  جمعيت مسلمان فرا منطقه‌اي روسيه را تشكيل مي‌دهد.  اين جمعيت مسلمان از بالاترين درجه همگوني قومي برخوردار است. تاتارها دو سوم اعضاي آن را تشكيل مي‌دهند. اكثريت قريب به اتفاق مسلمانان اين گروه پيرو مذهب  حنفي سني هستند. البته درجه پایبندی این گروه از مسلمانان به آداب دینی، نسبت به گروههای دیگر کمرنگ تر است.

2.   قفقاز

قفقاز  شامل همه اقوام مسلمان شمال قفقاز است كه بزرگترين آنها چچني‌ها، آواري‌ها، آذربايجاني‌ها، دارگين‌‌ها، كوميك‌‌ها و اينگوش‌‌ها هستند. اين جمعيت مسلمان از نظر قومي و مذهبي بسيار ناهمگون و رنگارنگ است. بيش از 30 قوم متعلق به اين گروه پيرو مذهب شافعي سني (حدود 65 %)، مذهب حنفي سني (حدود 30%) و مذهب جعفري شيعه (5%) هستند. طريقت‌‌هاي صوفي در داغستان، چچن و اينگوشتيا رواج زيادي يافته و بخش قابل توجه مسلمانان اين مناطق پيرو طريقت‌‌هاي مذكور هستند[1]. درجه ديانت  مسلمانان شمال قفقاز نسبتاً بالاست ولي از يك قوم به قوم ديگر تغيير مي‌كند.

3.  آسياي ميانه

امت آسياي ميانه، سومين  جمعيت فرا منطقه‌اي مسلمانان است كه ازبك‌ها، تاجيك‌ها، قرقيزها و تركمن‌‌ها  بخش عمده اعضاي آن را تشكيل مي دهند. آنها عمدتاً پيرو  مذهب حنفي تسنن هستند ولي در ميان ازبك‌‌ها و تاجيكها پيروان وهابيت كم نيستند. بخش قابل توجه تاجيكهاي پامير به جريان اسماعيلي تعلق دارند.

4.  خارجي

جمعيت عربها، تركها، كردها، فارس‌‌ها و پشتون‌ها، كوچكترين گروه مسلمانان روسيه را تشكيل مي دهند كه ميتوان آنها  را «امت خارجي» دانست. اين جمعيت فرا منطقه‌اي مسلمانان چندين قومي و چندين مذهبي است ولي عرب‌هايي كه عمدتاً  اهل تسنن هستند، در اين گروه از همه فعال‌ترند. عرب‌ها به علت تسلط مادرزادي به زبان عربي و سطح بالاي ديانت اغلب توسط مسلمانان روسيه به عنوان استادان مباني اسلام، كتابت و فرهنگ اسلامي جلب مي‌شوند و بخش قابل توجه استادان مدارس اسلامي را تشكيل مي‌دهند. آنها در بعضي مناطق  حتي توانستند به مقامات عالي روحاني برسند.

در حال حاضر مركز منطقه ولگا از  مركز قفقاز از نظر تعداد مسلمانان و جمعيت‌‌هاي اسلامي بزرگ‌تر است. رهبران روحاني مركز ولگا نيز نفوذ در اسلام روسي نفوذ بيشتري دارند ولي اين برتري مطلق به نظر نمي‌آيد.[2]

 *تشکیلات دینی روسیه و نقش مساجد

اداره دینی مسلمانان روسیه که وظیفه رهبری امت مسلمان روسیه را بر عهده دارد، برای اولین بار در زمان امپراتوری کاترین دوم در قرن 18 میلادی تاسیس شد. اولین آن توسط حکم عالی کاترین در تاریخ 22 سپتامبر سال 1788 میلادی تحت عنوان «مجمع دینی قوانین محمدی» شهر «اوفا»، صادر شد. مراسم افتتاح این مجمع در تاریخ 4 دسامبر سال 1789 انجام شد.

طی ده سال گذشته احیای اسلام در روسیه با احداث مساجدی (در سال 2001 تعداد آنها بیش از 4 هزار مسجد بوده است) به صورت فعالی جریان داشته است. در شهر مسکو شش مسجد فعال هستند که طی سال های آینده قرار است 11 مسجد دیگر نیز احداث شوند.

مساجد در روسيه نقش مهمي در شکل دادن به هويت ديني مسلمانان دارند . بويژه آنکه درکنار بسياري از مساجد ، مدارس ديني نيز وجود دارند .البته درپي انقلاب کمونيستي در شوروي ، بسياري از مساجد تعطيل شدند ، اما در پي فروپاشي کمونيسم ، نه تنها اين مساجد مرمت و بازگشايي شدند ، بلکه مساجد جديدي نيز به آنها افزوده شد .

خبرگزاري روسي « ريانووستي » به نقل از کارشناسان اين کشور تخمين مي زند که حداقل 7000 مسجد در روسيه وجود دارد که بيش از 4750 باب از آنها ثبت شده است .

در روسيه تعدادي ادارات ديني نيز وجود دارند که وظايفي چون تربيت و اعزام نيروي انساني به مناطق مختلف ، برگزاري کنفرانسهاي مختلف درزمينه اسلام ، احداث مساجد و بناهاي اسلامي و اعزام کاروانهاي حج را بر عهده دارند .

 *معاهده گلستان و تکمانچای، آغاز تشیع در روسیه

پس از معاهدات گلستان و ترکمن‌چای که بین ایران و روسیه بسته شد تقریبا ۱۷ شهر اساسی ایران که اکثر اهالی آن را شیعیان تشکیل می‌دادند تحت تسلط روسیه قرار گرفتند. از این دوره که اولین جمعیت شیعه تحت حاکمیت روسیه قرار می‌گیرند تاریخ شیعیان در حکومت روس آغاز می‌شود. البته پیش از آن هم اگر در محدوده مرزهای روس شیعیانی وجود داشته اند بسیار محدود بوده‌اند.

 از این دوره به بعد را به چند دوره می‌توان تقسیم کرد: از ابتدا تا انقلاب اکتبر؛ از انقلاب اکتبر تا فروپاشی شوروی، از فروپاشی تا به امروز.

از ابتدای تاریخ حضور شیعه در اراضی تحت حاکمیت روس تا انقلاب اکتبر، تمامی مسلمانان اراضی تحت حکومت روسیه تزاری اعم از شیعه و سنی از یک مرکز که در تفلیس قرار داشت اداره می‌شدند. در این دوره مسلمانان از حق تحصیل محروم بودند و در صورتی که اقدام به سواد آموزی می‌کرد مجرم شناخته می‌شد. این قانون به طور طبیعی در مورد شیعیان نیز صادق بود. پس از گذشت یک برهه تاریخی چند مرکز تحصیلی با نام سمیناریا ایجاد شد که در این مراکز به طور محدود و گزینشی مسلمانان نیز برای تحصیل ثبت نام می‌شدند.

 *آغاز مهاجرت شیعیان به مناطق مختلف

در دوره پس از انقلاب اکتبر که اتحاد جماهیر شوروی ایجاد شد شیعیان نیز مرحله جدیدی از حضور خود تحت حاکمیت روس‌ها را آغاز کردند. این مرحله با چند ویژگی از دوره پیش از خود متمایز می‌شد. در دوره پیش از این شیعیان مهاجرت بسیار محدودی را به مراکز حکومت که در اراضی دور دست قرار داشت انجام می‌دادند اما در این دوره شیعیان برای کارهای مختلف مانند اشتغال، تحصیل و فعالیت به مراکز حکومت و نیز سایر سرزمین‌های دور دست مهاجرت کردند و در اثر همین مهاجرت‌ها میان جمعیت شیعی و مسیحی تبادلات و رفت‌و آمد اتفاق افتاد. از بزرگترین مهاجرت‌های تاریخی شیعیان در دهه ۱۹۳۰ اتفاق افتاد که سبب آن کشتارها و سرکوب‌های گسترده ای بود که در نواحی شیعه‌نشین به وقوع پیوست. در این تاریخ تعداد قابل توجهی از شیعیان به سیبری و قزاقستان که بومیان آن را اهل سنت تشکیل می‌دادند تبعید شدند که الان هم در این مناطق ساکنان شیعه وجود دارند و تاریخ حضورشان به این دوره می‌رسد.

در اواخر این دوره تاریخی یعنی در سال های این ۱۹۷۹، بعد از وقوع انقلاب اسلامی در ایران در مناطق شیعه نشین جماهیر شوروی بیداری و تحرک درونی ایجاد شد. با توجه به این بیداری که حکومت نیز از این موضوع بی‌خبر نبود یک کمیته اختصاصی برای نظارت بر شیعیان در حاکمیت ایجاد شد. یعنی در این سال‌ها نظارت‌ها و فشارها بر روی شیعیان با استفاده از این کمیته افزایش یافت. اما به هر حال روند بازگشت به اصول هویتی خود در میان شیعیان آغاز شده بود و این فرآیند تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ادامه یافت. این کمیته در اراضی جمهوری آذربایجان فعالیت داشت و در سایر نقاط تقریبا هیچ اقدام قابل توجهی وجود نداشت. هم‌مرزی با ایران و نزدیکی‌های فرهنگی و تاریخی شیعیان این مناطق با ایران سبب شده بود که این روند خودیابی هویتی شیعیان که با حضور گسترده در مراسمات دینی جلوه گر می‌شد قدرت یابد.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی جمهوری آذربایجان نیز استقلال یافت و شیعیان این اراضی که اصلی ترین محل شیعیان اراضی تحت حاکمیت روس‌ها بود تاریخ و سرنوشت مستقلی از شیعیان مقیم در اراضی روسیه کنونی پیدا کردند.

فروپاشی شوروی و فضای بازی که پس از این حادثه به وجود آمد شرایط مناسبی برای فعالیت‌های مذهبی و تبلیغات در میان مسلمانان ایجاد کرد. اما با این وجود در میان شیعیان ساکن در اراضی روسیه که عموما آذری‌الاصل بودند حتی پس از فروپاشی شوروی نیز وضعیت دوری از معارف دینی و اعتقادات و اعمال اسلامی هم چنان وجود داشت.

اما با بازگشت طلابی که با فروپاشی شوروی به ایران آمده تحصیلات دینی کسب کرده بودند به روسیه جو دینی و اعمال و اعتقادات اسلامی در میان شیعیان روسیه نیز رشد پیدا کرد. به طور کلی در اراضی روسیه ۱۵ تا ۲۰ میلیون مسلمان ساکن زندگی می کنند که از این تعداد شیعیان تعداد کمی در حدود ۳ میلیون نفر را شامل می‌شوند. این تعداد افراد نیز بیشتر افراد مهاجری هستند که از آذربایجان به شهرهای بزرگی مانند مسکو، سن پترزبورگ و منطقه سیبری مهاجرت کرده‌اند. عموما در اکثر شهرهای روسیه آذربایجانی ها ساکن هستند.

دو سوم آذربايجاني‌هاي روسيه پيرو مذهب شيعه جعفري  هستند. آنها 3% مسلمانان روسيه را تشكيل مي دهند. بسياري از تاجيك‌هاي پامير، شيعيان اسماعيلي هستند. جمعيت‌‌هاي ثبت شده مسلمانان اهل تشيع در مسكو، آستراخان، ماخاچ‌قلعه و دربند فعاليت مي‌كنند.

شیعیان عموما در داغستان و در شهر دربند که آذری هم هستند و بخشی از فرهنگ آذربایجانی شمرده می شود، متمرکز هستند.

 *حاکمیت اندیشه کمونیسم، وقفه ای بر رشد اسلام

اسلام در روسیه و دیگر کشورهای اتحاد شوروی سابق، کاملا با آنچه در کشورهای مسلمان بوده، متفاوت است. در دوره شوروی آنها که مسلمان بودند تقیه می کردند و برای حفظ دینشان مجبور به مخفی کردن آن بودند. به دلیل این اختفای شدید، به مرور بسیاری از مظاهر دینی از میان مسلمانان رخت بست.

محدوديتهاي شديد و تبليغات ضد ديني در اين دوره باعث شد تا مردم ، بويژه جوانان و نوجوانان مسلمان از اسلام آگاهي کافي نداشته باشند. آنها اگرچه مسلمان هستند و به دين خود افتخار مي کنند ، اما هنوز با ارزشهاي متعالي آن بطور همه جانبه آشنا نيستند .

با وجود اینکه پس از فروپاشی شوروی آزادی های بیشتری حاکم شد اما هنوز هم امروز جامعه اسلامي روسيه دچار کمبودها و مشکلات جدی است.

 *صنعت، تجارت و توریسم حلال

سال 1990 مي تواند سال احياي «صنعت حلال» كه در روسيه قبل از انقلاب سال 1917 گسترش زيادي يافته و سپس از بين رفته بود، محسوب شود. در سال 1990 در شهرها و روستاهاي داغستان اولين مغازه‌هايي به وجود آمدند كه گوشت ذبح اسلامي را مي‌فروختند. همچنين قهوه‌خانه‌هاي خصوصي به تقديم غذاهاي ساخته شده از گوشت حلال پرداختند. به موازات رشد تقاضاي مواد خوراكي حلال، اين تجارت در مناطق ديگر كشور نيز پا به عرصه وجود گذاشت. گوشت حلال صرف نظر از قيمت نسبتاً بالايي كه داشت، از تقاضاي زياد نه تنها مسلمانان بلكه پيروان اديان ديگر برخوردار شد چرا كه اين گوشت از كيفيت بالايي برخوردار بود.

در حال حاضر علاوه بر قهوه‌خانه‌ها و رستورانهاي حلال، همچنين به اصطلاح «سوپرماركت‌هاي شرعي» ايجاد شده‌اند كه در اين ميان مي‌توان به فروشگاه «آپلسين» (پرتقال) مسكو اشاره كرد كه همه كالاهايي كه در آن فروخته مي‌شوند، گواهي‌نامه حلال بودن را دارا مي‌باشند. در بسياري از قصابي‌ها و كارخانه‌هاي محصولات گوشتي و قنادي، خط توليد ويژه كالاهاي حلال  راه‌اندازي شده است. بعضي واحدهاي اين صنعت و از جمله كارخانه «كركر زائين» (توليد بيسكويت) تاتارستان به رعايت استاندارد حلال در توليد همه كالاهاي خود مبادرت ورزيده‌اند.

در مغازه‌هاي عطاري انواع زيادي از عطرهاي شرقي كه بدون استفاده از الكل توليد شده‌اند، به فروش مي‌رسند.. در اكتبر سال 2006 شركت «ژنرال» چند وسيله آرايش و عطر با برچسب «حلال» را عرضه كرد

از دهساله اول قرن جديد تقاضاي «استراحت به رسم شرعي» به وجود آمد. بنياد و شركت گردشگري«ايدل – حج» كه توسط اداره روحانيت مسلمان جمهوري تاتارستان و شركت بيمه «ناسكو تاتارستان» تأسيس شد، پيشاهنگ اين محور جديد فعاليت گرديد. اين شركت علاوه بر حج و عمره سنتي، به مسلمانان استراحت در هتل‌هاي مخصوص مسلمانان در تركيه عرضه مي‌كند. آنجا پلاژ جداگانه براي مردان و زنان در نظر گرفته شده و مشروبات الكلي عرضه نمي‌شود.

در پاييز سال 2006 شركت «خياط» به مناسبت آغاز سال تحصيلي جديد لباس اسلامي مدرسه براي دختران را توليد و عرضه كرد. كت و دامن به نام «ليسه»، لباس سرهمي زيپ‌دار با شلوار «ژيمنازيوم»، ژاكت جين و دامن بلند «جونيور» مخصوص دختران مسلماني بود كه در مدارس، دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشي ديگر تحصيل مي‌كنند

بانك «بدر – فورته» كه خود را اولين بانك اسلامي هم ناميده بود، عامل اساسي گسترش بينش اسلامي در نظام مالي روسيه شده بود. عدالت جبيف رئيس هيأت مديره اين بانك، برنامه‌هاي بلندپروازانه گسترش بانكداري اسلامي در بازار روسي را اعلام كرده و حتي به اجراي بعضي طرح‌هاي خود پرداخته بود. در سال 2006 بانك «بدر – فورته» و انجمن مصرفي «منزل» طرح وام مسكن اسلامي را تهيه كردند تا علاقه‌مندان بتوانند وام مسكن را به رسم اسلامي دريافت كنند. ولي اين ابتكار جديد توسعه نيافت چرا كه 4 دسامبر سال 2006 بانك مركزي روسيه اين بانك را به تخلف از قانون «درباره مقابله با تطهير درآمدهاي جنايي و تأمين مالي تروريسم» متهم كرده و مجوز فعاليت آن را لغو کرد.

 *افراط گرایی و وهابی گری در چچن، جمهوری خودمختار روسیه

این روزها نام رسانه ها نام داعش و چچن را بسیار به کار میبرند. سوال اینجا است که چه ارتباطی بین داعش و چچن (یکی از جمهوری های فدراسیون روسیه) وجود دارد؟

جمهوری چچن، یکی از جمهوری‌های خودمختار روسیه است. چچن منطقه اي در جنوب روسيه است كه اكثر ساكنان آن را مسلمانان تشكيل مي دهند. اين منطقه در سال 1991 میلادی يعني اندكي پيش از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي اعلام استقلال كرد. مسكو دو جنگ عليه اين منطقه انجام داد كه اولين مورد در سال 1994 میلادی شروع شد و تا سال 1996 میلادی ادامه داشت. دومين مورد نيز مربوط به سال 1999 میلادی بود. اين دو جنگ با هدف سيطره مجدد بر اين منطقه انجام مي گرفت كه اين موضوع باعث كشته شدن قريب به يك صد هزار شهروند غير نظامي گرديد و بر اساس آمارهاي منتشر شده از سوي منابع روسي در اين دو جنگ همچنين ده هزار سرباز روسي نيز كشته شدند.

در پی این جنگها، بسیاری از چچنی ها کشته شدند. در نتیجه نسلی در میان چچنی ها و دیگر مسلمانان قفقاز پا به عرصه وجود گذاشتند که نسبت به دولت مرکزی روسیه بدبین بودند.

در این میان، اندیشه سلفی چچن را منظقه ای بکر برای رواج اندیشه خود یافت. طلاب سلفی از عربستان به این کشور اعزام شدند و هم زمان گروههای خشونت طلب وهابی، شبه نظامیان خود را برای آموزش (به اصطلاح) عقیدتی-نظامی به این منطقه اعزام کردند.

اندک اندک مسلمانان این منطقه به مردمانی خشمگین و انتقام جو و ارتش همیشه آماده به خدمت سلفیان تبدیل شدند. کسانی که اندیشه پوک سلفیت جهل را علم و کشتار و جنایت را جهاد برایشان معرفی کرده است. به طوری که بخشی از سپاه طالبان در افغانستان را تشکیل دادند. و پس از آن جبهه افغانستان سکوی پرش آنان به سوریه و از آنجا نیز به عراق بود. تا حدی که امروز مهره های اصلی داعش را چند تن از مسلمانان چچنی تشکیل می دهند.

 *حقوق سیاسی مسلمانان روسیه

در روسيه ، با وجود آنکه مسلمانان حدود 14 درصد از جمعيت را تشکيل مي دهند ، سهم کمي در حکومت دارند . نگاهي به پستهاي مهم اين کشور بزرگ نشان ميدهد که نقش مسلمانان در حکومت روسيه اندک است . چنانکه مسلمانان به نسبت جمعيت خود ، تعداد کمي نماينده در مجلس دوما دارند .

ازطرف ديگر ، جنگ های طولانی مدت در چچن، احساسات جامعه اسلامي اين کشور را جريحه دار کرده است . به اين دليل مسکو مي کوشد تا با روشهاي گوناگون ، مسلمانان را به سوي خود جذب کند و خشم و اعتراض آنها را برنينگيزد .

در همين راستا ولاديمير پوتين اعلام کرده است که : « جمعيت 20 ميليوني مسلمانان روسيه بايد خود را بخشي از جهان بزرگ اسلام بداند.» در اثر تلاشهاي دولت روسيه ، اين کشور در حال حاضر به عنوان عضو ناظر وارد سازمان کنفرانس اسلامي (سازمان همکاری های اسلامی) شد . همچنين وزير کشور روسيه براي اولين بار پس از فروپاشي شوروي ، از ميان مسلمانان انتخاب شده است . درمجموع با وجود رابطه غيرخصمانه بين دولت و مسلمانان روسيه ، هنوز حقوق سياسي و اقتصادي اين اقليت بزرگ داده نشده است .

به هرحال ، به نظر مي رسد مسلمانان روسيه نسبت به همکيشان خود در اکثر کشورهاي اروپايي از وضعيت نسبتا بهتري برخوردارند . اما دستيابي آنها به حقوق مشروع سياسي ، اجتماعي و اقتصادي خود و رسيدن به وضعيتي مطلوب ، مستلزم تلاش روزافزون مسلمانان روسيه و وحدت و انسجام بيشتر آنهاست.

 منابع:

وبسایت شفقنا

وبسایت شیعه نیوز

اسلام در روسیه معاصر ، بنیاد مطالعات اسلامی روسیه

اسلام در روسیه/ حبیب عشایری

مسلمانان روسیه/ سیده مطهره حسینی